ჯავახეთი - ქცია ტაბაწყური Share
ქცია-ტაბაწყურის აღკვეთილი ფორმალურად 1995 წელს შეიქმნა ამ ტერიტორიაზე გავრცელებული ფრინველების: შავი და თეთრი ყარყატის (Ciconia nigra and C. ciconia), რუხი წეროს (Grus grus), ღალღასა (Crex crex) და თეთრფრთიანი გარიელას (Melanitta fusca) და მათი საარსებო გარემოს - უნიკალური ჭარბტენიანი ტერიტორიების და მაღალმთის ეკოსისტემების დასაცავად. აღკვეთილი წარმოადგნეს უამრავ გადამფრენ წყლის ფრინველთა დასასვენებელ ადგილსაც.
ფრინველთა დაცვის საერთაშორისო ასოციაციის მიერ (BirdLife International) ტაბაწყურის ტბას მინიჭებული აქვს ფრინველთათვის მნიშვნელოვანი ადგილის (IBA) საერთაშორისო სტატუსი. ქცია-ტაბაწყურის აღკვეთილის ჭარბტენიანი ტერიტორიები საქართველოს მიერ შეთავაზებულ იქნა რამსარის კონვენციით დაცული ტერიტორიების ნუსხაში შესაყვანად, აქ არსებული ჭარბტენიანი ეკოსისტემების მაღალი ღირებულების გამო.
ქცია-ტაბაწყურის აღკვეთილის ტერიტორიაზე გავრცელებული მცენარეულობა თავისებურია და განსხვავდება საქართველოს სხვა რეგიონების ფლორისაგან. აქ გვხვდება ჭარბტენიანი ტერიტორიისთვის დამახასიათებელი მცენარეულობა, მდელოსა და მთის სტეპის მცენარეულობა, ბუჩქნარები და ტყის რელიქტური ნაშთები.
მაღალი კონსერვაციული მნიშვნელობით ხასიათდება დეკიანი ბუჩქნარული კომპლექსები მაღალმთაში და მაღალმთის მუხნარების შემორჩენილი ფრაგმენტები.
აღკვეთილში გავრცელებული ბუჩქნარებიდან ყველაზე მნიშვნელოვანია დეკიანები (Rhododendron caucasicum) და წითელმოცვიანები. წოთელმოცვიანები გავრცელებულია უჩვეულოდ დიდ ფართობებზე ხშირად დეკიანებთან ერთად კომპლექსში. ამ სახეობათათვის ქციის აუზს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს.
აღკვეთილის ტერიტორიაზე სუბალპური ტყის მცენარეულობა ფრაგმენტების სახითაა შემორჩენილი. ის სავარაუდოდ უძველეს წარსულში საქართველოს სამხრეთ მთიან რეგიონში ფართოდ გავრცელებული ტყეების გადარჩენილ ნაშთს უნდა წარმოადგენდეს. მათგან აღსანიშნავია სუბალპური ტანბრეცილი წიფლნარი, ვერხვნარი და მაღალმთის მუხნარი. ეს უკანასკნელი შესულია საქართველოს წითელ ნუსხაში.
აღკვეთილისთვის თვალსაჩინო მახასიათებელია ამ ტერიტორიაზე გავრცელებული ჭარბტენიანი ლანდშაფტები შექმნილი ძირითადად მოზაიკური მცენარეული თანასაზოგადოებებით, რომლებიც ასოცირებულნი არიან ტაბაწყურის ტბისა და ქცია-ნარიანის ჰიდროგრაფიულ სისტემასთან. განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს Carex wiluica-იანი ჭაობები, რომელთა გავრცელებაც ჯავახეთის ზეგანითაა შემოსაზღვრული და კავკასიაში იშვიათ ცენოზს მიეკუთვნება.
აღკვეთილის ფარგლებში გავრცელებული ენდემური სახეობებიდან უნდა აღინიშნოს კავკასიის ენდემები: Scilla rosenii, Chaerophyllum humile, მაღალდეკორაციული Fritillaria lutea, Colchicum speciosum, ჯადვარისებრთა ოჯახის წარმომადგენლები, როგორიცაა Coeloglossum viride და Dactylorhiza urvilleana.
მდინარე ქცია სათავეს თრიალეთის ქედის სამხრეთ კალთებზე იღებს. მისი სიგრძე 201 კმ-ია. ქცია-ტაბაწყურის აღკვეთილის ფარგლებში მდინარის სიგრძე 26 კმ-ს აღწევს. მდინარე ქცია არ ჩაედინება ტაბაწყურის ტბაში.
მდინარე საზრდოობს ძირითადად თოვლისა და წვიმის წყლებით. გრუნტის წყლების როლი მდინარის საზრდოობაში უმნიშვნელოა. მდინარე ქცია ხასიათდება გაზაფხულის ერთი მნიშვნელოვანი წყალდიდობით და უმეტესად წყალმცირობით წლის სხვა პერიოდში. ზამთარში მდინარე დაფარულია ყინულის თხელი ფენით. მდინარე ქციის წყალი აღკვეთილის ფარგლებში არ გამოიყენება.
მდინარის ხეობა ნარიანის ველზე 3.0-3.5 კმ-ს აღწევს. უმნიშვნელო ქანობისა და შლადი ნიადაგის გამო წყალი მდინარის ნაპირებზე გადადის და აჭაობებს მიმდებარე ტერიტორიას. ეს ქმნის ჭალას მდინარის ორივე მხარეს. ჭალის სიგანე 4-5 მ-დან (სათავეებში) 1.0-1.2 კმ-მდე (ნარიანის ველზე) მერყეობს. მდინარე ქციას გაყოლებაზე არსებული ჭარბტენიანი ტერიტორიები უნიკალური ეკოსისტემებითაა წარმოდგენილი და მნიშვნელოვან ადგილებს წარმოადგენს დაცულ და გადამფრენ ფრინველთათვის.
ტაბაწყურის ტბა თავისი მოცულობით საქართველოს ყველაზე დიდი ტბაა. მისი მოცულობა 221 მილიონ მ3-ს შეადგენს, ზედაპირის ფართობი 14,2 კმ2-ს, ხოლო მაქსიმალური სიღრმე 42,2 მ-ს. წარმოადგენს რა ოლიგოტროპულ ტბას, ტაბაწყური მდიდარია ჟანგბადით და ორგანული ნივთიერებების მცირე კონცენტრაციით ხასიათდება. ვულკანური წარმოშობის გამო, წლის მარილიანობა დაბალია.
ტბის წყალი ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ წლების მანძილზე გამოიყენებოდა სასმელად. წყალი ასევე გამოიყენებოდა სხვა მიზნებისთვისაც. 80-იან წლებში აქ აიგო სატუმბი სადგური და ტბის წყლით 400 ჰა მიწის ნაკვეთები ირწყვებოდა თრიალეთის ქედის კალთებზე. ამჟამად, ირიგაციული სატუმბი სადგური აღარ არსებობს.
თევზაობა ტაბაწყურის ტბაზე ძალიან პოპულარული იყო. მე-18-ე საუკუნის გამოჩენილი ქართველი გეოგრაფის, ისტორიკოსისა და კარტოგრაფის ვახუშტი ბაგრატიონის ჩანაწერების მიხედვით, ტაბაწყურის ტბაში მრავლად იყო გავრცელებული კალმახი. საბჭოთა პერიოდის ბოლო წლებში თევზის რეწვა წელიწადში დაახლოებით 30-40 ტ-ს აღწევდა. მაგრამ სანაშენე მეურნეობის გაუქმების შემდეგ თევზის რეწვა მკვეთრად შემცირდა. ამჟამად ტბაში მიმდინარეობს რიაპუშკას, ლადოგური რიპუსის, სევანური ხრამულას, ფარავნული კობრის, მტკვრის ნაფოტას და კარჩხანას მოპოვება, ხოლო კალმახის პოპულაცია მკვეთრად შემცირებული.