ძნელად თუ მოიძებნება ისეთი დიდი კულტურული მემკვიდრეობის მქონე ქვეყანა, როგორიც საქართველოა, მისი ყოველი კუთხე ნათლად ასახავს ისტორიის ყოველ ეტაპს.ამ მხრივ ერთ–ერთი გამორჩეული მხარეა კახეთი.
კახეთის ისტორიაში ძნელია ხანგრძლივი მშვიდობიანი პერიოდის მონახვა, მაგრამ ქართველი ერი, რომელიც ცნობილია თავისი შრომისმოყვარეობითა და მებრძოლი ხასიათით, ის ყოველთვის ახერხებდა აეშენებინა თავდაცვითი თუ საეკლესიო ხასიათის ნაგებობები. მრავალ ისტორიულ ძეგლზე შემონახული წარწერები საინტერესო ცნობებს გვაწვდიან წარსულ საუკუნეებში ამ მხარის ისტორიული და კულტურული ვითარების შესახებ.
XIX საუკუნის გამოჩენილი გერმანელი საზოგადო მოღვაწე და ლიტერატორი არტურ ლაისტი კახეთზე წერდა : "ნათელო კახეთო! ტყიანი მთების გვირგვინი შემოვლებია შენს მწვანე ველ–მინდორს. მზე და მთვარე შენი მეგობარია...ვისაც უნდა სასწაული იხილოს, მან სავსე მთვარიან ღამეს თელავიდან აღმოსავლეთით ალაზნის ველს უნდა უყუროს".(არტურ ლაისტი, "კახეთი", თბილისი, 1927.გვ:4.)
თელავი საქართველოს ერთ–ერთი უძველესი, რაიონული დაქვემდებარების ქალაქია.მისი სახელწოდება უკავშირდება მცენარე თელას, რომელიც ამ რეგიონისათვის საკმაოდ დამახასიათებელ სახეობას წარმოადგენს. თელავის ტერიტორიაზე პირველი დასახლება გვიანდელ ბრინჯაოს ხანაში გაჩნდა, ელინისტურ ხანაში განვითარდა ხოლო გვიან ანტიკურ ხანაში მის ბაზაზე წარმოიქმნა ქალაქის ტიპის დასახლება.(აფხაზავა ი."თელავი" თბილისი.საბჭოთა საქართველო.1978.გვ:29–31.)
V-VI საუკუნეების ნაგებობათაგან თელავში საინტერესოა უძველესი არქიტექტურული ძეგლი, ფერისცვალების მონასტერი, ანუ "ღვთაების ეკლესია", იგი დაარსდა V საუკუნეში და რესტავრირებულია XVI საუკუნეში, თავად ბეჟან ყორჩიბაშვილის მიერ.("საქართველოს ისტორიის ნარკვევები" ტომი II. თბილისი.1973.)
ქალაქის ცენტრალურ ნაწილში ყურადღებას იპყრობს ციხე–სიმაგრე "ბატონის ციხე".XVII-XVIII საუკუნეებში აქ მოთავსებული იყო კახეთის მეფეთა რეზიდენცია. "ბატონის ციხის" ძველი კომპლექსი მოიცავს ციხის ზღუდეს, სასახლეს, კარის 2 ეკლესიას, აბანოსა და გვირაბს.(ხარიტონაშვილი ჯ."თელავი" თბილისი. საბჭოთა საქართველო.1990.8–13გვ.)
კახეთის ისტორიული ძეგლებიდან აღსანიშნავია : წინანდალი; ნეკრესი; იყალთო; შუამთა; გრემი; ალავერდი; ბოდბე და სხვ.
წინანდალი მდებარეობს მდ. კისისხევის მარჯვენა ნაპირას, თელავიდან 10კმ_ზე.წინანდალში დიდი ქართველი პოეტისა და საზოგადო მოღვაწის ალექსანდრე ჭავჭავაძის სახლმუზეუმია, რომლის ეზოსაც უმდიდრესი და ულამაზესი დეკორატიული პარკი ამშვენებს. პარკის ტერიტორიაზეა მცირე ზომის ეკლესია, რომელშიც ჯვარი დაიწერეს დიდმა რუსმა მწერალმა ა. გრიბოედოვმა და ნინო ჭავჭავაძემ. ცნობილი ფრანგი მწერალი ა.დიუმა წერდა: "წინანდალი ივლისის თვეში ფერიების სასახლე გეგონებათ, აქ ერთმანეთში არეულია ყვავილები, ყურძენი, ბროწეული, ლიმონი, ნარინჯი, ვარდები. მცენარე და ხილი ერთდროულად ჰყვავის, იფურჩქნება და მწიფდება. ჰაერი გაჟღენთილია მრავალი ერთმანეთში არეული სურნელებით.(ა.დიუმა."კავკასია"თბილისი.1962.გვ:301–302).
ალაზნის ველზე, ქ.თელავიდან 20კმ_ზე თეთრი გედივით ამაყად დგას ალავერდის ტაძარი. ალავერდის წმ. გიორგის მონასტერი დაარსებულია VIსკ_ში ერთ–ერთი ასურელი მამის, იოსებ ალავერდელის მიერ, რომელმაც წმ.გიორგის მცირე ტაძარი ააგო.
ბოდბის წმ. ნინოს მონასტერი სიღნაღის რაიონში მდებარეობს, ქ. სიღნაღიდან 2კმ_ის დაშორებით. მისი დაარსების ზუსტი თარიღი უცნობია, ტაძარი აგებულია IVსკ_ის 30_იან წლებში, მირიან მეფის ბრძანებით, ქართველთა განმანათლებლის, წმ.ნინოს პატივსაცემად. Vსკ_ში ვახტანგ გორგასალმა გაამშვენა და გააფართოვა ტაძარი.მონასტრის ერთ–ერთი უდიდესი სიწმინდეა ივერიის ღვთისმშობლის ხატი.
თელავის დასავლეთით 7–8 კმ_ზე მდებარეობს იყალთოს მონასტერი, რომელიც VIსკ_ის II ნახევარში დაარსდა ერთ–ერთი ასურელი მამის, წმ. ზენონის მიერ. იყალთოს მონასტერი იყო საქართველოს კულტურულ–საგანმანათლებლო ცენტრი. 1962 წლიდან სოფელ იყალთოში ყოველ წელს ტარდება "შოთაობა" ეს დღესასწაული ეძღვნება დიდ ქართველ პოეტს, შოთა რუსთაველს, რომელიც იყალთოში სწავლობდა.(არჯევანიძე ი. "თბილისიდან ალაზნის ველისაკენ" თბილისი.საბჭოთა საქართველო.1958)
მნიშვნელოვან არქიტექტურულ ძეგლს წარმოადგენს ძველი და ახალი შუამთის მონასტრები. ძველი შუამთა წარმოადგენს ძველი ხუროთმოძღვრების ანსამბლს თელავის ჩრდილო–დასავლეთით 7კმ_ზე.აქ დასაფლავებულია XIX სკ_ის გამოჩენილი პოეტი, რომანტიკოსი, ა. ჭავჭავაძე. ახალი შუამთა თარიღდება XVI სკ_ით.(აფხაზავა ი. "თელავი"თბილისი. საბჭოთა საქართველო.1978.გვ:29–31)
თელავიდან 32კმ_ზე, ჩრდილო–აღმოსავლეთით,ყვარლის რაიონში მდებარეობს მთავარანგელოზის მონასტერი.იგი დაარსდა 1565 წელს ლევან კახთა მეფის მიერ, რომელიც დაკრძალულია ტაძრის შიგნით, სამხრეთ–დასავლეთ კუთხეში.გრემის სამონასტრო კომპლექსი შედგება 7 ტაძრისაგან.
ნეკრესი მდებარეობს ყვარლის რაიონში, სოფელ შილდის მახლობლად, გრემიდან 13კმ_ის დაშორებით.დაარსდა VIსკ_ში, ერთ–ერთი ასურელი მამის, აბიბოს ნეკრესელის მიერ. ტაძრის ტერიტორიაზე IVსკ_ის პატარა ეკლესიაა, იგი გადარჩენილ ქრისტიანულ ძეგლთაგან უძველესია საქართველოში.
ზემოთ ჩამოთვლილი მხოლოდ მცირე ნაწილია იმ ისტორიულ–კულტურული სიმდიდრისა, რომელიც საქართველოში არსებობს. მე მიხარია, რომ ვარ ქართველი და სწორედ ჩემი წინაპრების ხელით არის აშენებული ასეთი მნიშვნელოვანი კულტურული საგანძური, რომელიც მთელი მსოფლიოს ყურადღებას იპყრობს.
- თელავი - ისტორიული ქალაქი, რაიონის ცენტრი, თელავის ბატონის ციხის კომპლექსი (გალავანი, სასახლე), როსტომის აბანო, აკლდამა დავით რექტორის ქუჩაზე, დაბახანა, ეკლესია ქართველების სასაფლაოზე (მე-19 ს.), ეკლესია სომხების სასაფლაოზე (მე-19 ს.), ვახვახიშვილების ციხე, თელავის ისტორიული მუზეუმი, მარანი (ნადიკვრის ჩიხში, მე-18 ს.), სავაჭრო რიგი, ისტორიული საცხოვრებელი სახლები, ღვთაების ეკლესია (V-VI სს.), ღვთისმშობლის ეკლესია (მე-19 ს.), ყორჩიბაშიშვილების ციხე (მე-18 ს.), ძველი გალავანი, ძველი სახელოსნოები, წმ.ბარბარეს ეკლესია (ნანგრ.), წყარო (მე-18 ს.), ისტორიული ჭიშკრები, ჯვარპატიოსნის ეკლესია (ნაწანწრის ხეობაში, გვ.შუა საუკ.).
- აკურა - ისტორიული სოფელი, დედათა მონასტერი: აკურის მამადავითის ეკლესია, ელიას ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, სამებსი ეკლესია, საწნახელი, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია
- ართანა - დედოფლის ნასახლარები, იულთას ნასოფლარი, კვირიას ეკლესია, ნასოფლარი და სამაროვანი, ორმოცნის საყდარი, ღვთისმშობლის სამი ეკლესია, ცხრაკარას ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია, წმ.თევდორეს ეკლესია, წმ.ნინოს ეკლესია,
- ახალი შუამთის ხახულის ღვთისმშობლის დედათა მონასტერი (იხ.ვარდისუბანი)
- არტოზანის წმ.შიოს ეკლესია
- ახატელი, ახატანი - ისტორიული სოფელი, მაცხოვრის ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, ციხე -დარბაზი, ღვთაების ეკლესია (მე-18 ს.)
- ახშანის გორისჯვრის ეკლესია VI-XIII სს (ფრესკ), წმ.ელიას ეკლესია XIV-XVIII სს, მაცხოვრის ეკლესია XIV-XVIII სს.
- ბუშეტი, ბუშატი - ნათლისმცემლის ეკლესია, სვეტიცხოვლის ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია (XVIII ს)
- გულგულა, გოლგოთა, ტყეტბა - დიმიაანთ კოშკი, კვირაცხოვლის ეკლესია, სამნავიანი ბაზილიკა, ნატკორის ეკლესია, ოლიების მიწის სამაროვანი, სათვალისწყლის სამაროვანი, ყვავის საყდარი, ყველაწმინდის ეკლესია - ყოვლადწმინდა, წმ.გიორგის ეკლესია, ჩაველაანთ ციხე.
- ვანთა - იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია, მაცხოვრის ეკლესია (XIV-XVIII სს) და სასახლე (X-XII სს), ეკლესია "ნაწერი", სამაროვანი, სამარხი, სამების ეკლესია, საღანძილის ეკლესია, ქვაბების კომპლექსი, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია
- ვარდისუბანი - ისტორიული სოფელი, აღდგომის ეკლესია, ახალი შუამთის ხახულის ღვთისმშობლის დედათა მონასტერი, ორი ეკლესია (სკიტი), ეკლესია სასაფლაოზე (გვ.შუა საუკ.), ეკლესია მინდორში (გვ.შუა საუკ.), ეკლესიების კომპლექსი ყარაულაანთ უბანში: (ღვთისმშობლის, სვეტიცხოვლის, სამრეკლო), თეთრი გიორგის ეკლესია, კვირიკეს ეკლესია, მარანი, სამი ნაეკლესიარი - ნანგრევები, ნათლისმცემლის ეკლესია, ორმოსამარხი, ორმოცსაყდარი, სამების ორი ეკლესია, სამარხი, საცხოვრებელი კომპლექსი, ბუნებრივი მონოლითი - ქვა, ღვთისმშობლის ეკლესია, ყარაულაანთ ციხე, ყველაწმინდის ეკლესია, ძველი შუამთის სამონასტრო კომპლექსი (სამნავიანი ბაზილიკა, ორი გუმბათიანი ეკლესია.
- ეკლესია "შიოს მარანი" (XIII-XIV სს. ფრესკა)
- ზემო ხოდაშენის საჩინოს ორი ეკლესია (ფრ. XIV და მცირე ეკლ- X-XI სს)
- თეთრიწყლების ეკლესიის ნანგრევები (ს.დას. ტყიან ბორცვზე), კუნტურის (კუნტუს, კუნტუზის, კუნძულის) საყდარი, ნაეკლესიარი აბიკას და საყორნის გორაზე, ს.სამხრ-დას - ნაეკლესიარი, სადგომი სოფელში (ქვედა პალეოლითი), სამაროვანი (ძვ.წ. II-I ათასწლ, შუა სოფელში), სამაროვანი ნაშალა, ფსიტის (ფსიტიანის, საფსიტეს) ციხე.
- იყალთოს კომპლექსი (ფერიცვალების ეკლესია, სამების ეკლესია, სამრეკლო, ყველაწმინდის ეკლესია, სატრაპეზო, იყალთოს სამება, სამეკლესიიანი ბაზილიკა, იყალთოს აკადემიის შენობა, საწნახელები, წმ.ნინოს ეკლესია); წმ.სტეფანეს ეკლესია მე-6 ს., ნათლისმცემლის (XVII-XVIII სს) და მთავარანგელოზის ეკლესია XVII-XVIII სს.), ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია, წმ.ელიას ეკლესიები, ბოჭორმის ეკლესია, ვარდის ღვთისმშობლის ეკლესია, იოანე მახარებლის ეკლესია. კვირაცხოვლის ეკლესია. კოშკი, მაყაშვილების ციხე, მიქაელ მთავარანგელოზის ეკლესია. ნაეკლესიარი, ნათლისმცემლის ორი ეკლესია, ნაციხარი, სამაროვნები.
- კისისხევი - ისტ.სოფელი, ბახუტაანთ ეკლესიის კომპლექსი, ღვთისმშობლის ეკლესია (მე-6-7 სს.), ყველაწმინდას ეკლესია, კისისხევის ციხე (XVI-XVIII სს); კონდამიანი (წმ.კოზმასა და დამიანეს მონასტრის ეკლესია VI-VII სს. სენაკები), კონდამიანის ქვაბები, კოშკი, ნათლისმცემლის შობის ეკლესია და კოშკი, რიგის ორი საყდარი, საფლავის ქვები კლდეში, სამაროვანი, საცხოვრებელი სახლი (მე-19 ს.-ის), ფოშტის საყდარი, ღვთაების ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესიის კომპლექსი, ყველაწმინდის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია, წმ.ნინოს ეკლესია, ჯირკიანის საყდარი, თეთრანა საყდარი V-VII.
- კონდამიანის ეკლესია (კისისხევთან)
- კონდოლი - ისტ.სოფელი, ალაზნის (თამარის) არხი, გავაზის მკლავის ნიში, ნათლისმცემლის ეკლესია (VI ს.,), კვირაცხოვლის ეკლესია (XVIII ს.) და სამრეკლო, წმ.სტეფანეს ეკლესია, კოშკი, მაცხოვრის ეკლესია მთავარანგელოზის ეკლესია, საბერეების ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ორი ეკლესია, წმ.მარიამის ეკლესია, ჭიკაანთ ღვთისმშობლის ეკლესია.
- კურდღელაური - ისტ.სოფელი, ბედოიანთ ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, კავთის ეკლესია, კვირაცხოვლის ეკლესია, კოშკი, ფოხორაულების ნამოსახლარი (გვ.ბრინჯ. ხანა), ყვავის საყდარი (მე-6 ს.), ეკლესია "ყვავიჭამია" (შუა საუკ.), წმ.კვირიკეს ეკლესია (გვ.შუა ს.), წმ.სტეფანეს ეკლესია.
- ლალისყურის ციხე-გალავნის კომპლექსი, ანტონის ჯვრის ეკლესია, თამარ მეფის ნატახტარი, ღვთისმშობლის ეკლესია, წყაროსთავის წმ.გიორგის ეკლესია.
- ლაფანყურის ბოჭისგორის საყდარი, დევისხვრელის ეკლესია, თამარის კოშკი, იახსარის ხატი, კიპორჭების ციხე, ლაშარის ჯვარი, მაჩხაურის სასახლე, ნაკოშკარი, სამარხი (ძვ.წ. II ათასწლ.), ტორნისის ღვთისმშობლის ეკლესია (მე-7-8 სს.).
- ლეჩურის ბზიანის ეკლესია (მე-8-9 სს.).
- ნასამხრალი - ეკლესიების კომპლექსი სასაფლაოზე (ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია).
- ნადკორას ბაზილიკა (VI ს)
- ნაფარეული - ისტორიული სოფელი, ნათლისმცემლის ეკლესია (ადრ.შუა საუკ.), ღვთაების ეკლესია (მე-18 ს.), ციხე-გალავანი, ნაფარეულის ღვთისმშობელი, წმ.გიორგის ეკლესია (განვ.შუა ს.), წმ.კოპალა, წმ.მარიამი და სამების ეკლესიები.
- რუისპირი - ისტორიული სოფელი, დედა მარიამის ეკლესია, კვირაცხოვლის ეკლესია, მარიამწმინდის ეკლესია, ლომისას ეკლესია, ნაეკლესიარი და ნამოსახლარი, ადამაანთ ციხე, ყველაწმინდის ბაზილიკა (მე-6 ს.), წმ.თევდორეს ეკლესია (მე-6 ს.), წმ.შიოს ეკლესია ("შიოს მარანი" (მე-12 ს.), ეკლესია ”ახატელა", ამაღლება, ციხე-დარბაზის კომპლექსი, ციხისჯვრის ეკლესია (მე-17-18 სს), რუისპირის ციხის ჯვარი, რუისპირის წმ.ნიკოლოზის ეკლესია (მე-19 ს.), წმინდა ღვთისმშობელი, ეკლესია ”ხატიანისა” ლამისუბნის სასაფლაოზე.
- სანიორე - მარიამწმინდის ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია.
- ფშაველი - ისტორილი სოფელი, ეკლესია მთის წვერზე, იფნიაანთ ღვთისმშობელი, კოშკი, ფშაველის "კოხტა ღვთისმშობლის" კომპლექსი, წმ.ესტატეს ეკლ, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლ., იოანე მახარობლის ეკლ., ზვარელის წმ.გიორგი, ტალის ციხე, ციხე - გალავნის კომპლექსი, საწნახელები, ციხეები (სოფლიდან სამხრეთით)
- შალაური - ეკლესიების კომპლექსი (სოფლსი ზემოთ სასაფლაოზე): ღვთისმშობლის, წმ.გიორგის, სამრეკლო; კვირაცხოვლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია, წმ.ბარბარეს ეკლესია, შალაურის სვეტიცხოვლის ეკლესია, ფიჭვიანის საყდარი, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.კვირიკეს ეკლესია, ჯვარპატიოსნის ეკლესია.
- შუამთის სამონასტრო კომპლექსი (ახალი შუამთის ღვთისმშობლის ეკლესია, სამრეკლო, ბაზილიკა, გუმბათიანი ტაძარი, გუმბათიანი ეკლესია)
- ქვემო ხოდაშენის კოშკი (სანდრიაანთ ციხე), ამაღლების ეკლესია, ამიდასტურის ეკლესია (მე-8-9 სს.), აღდგომის ეკლესია, ეკლესია სანდრიაანთხევის ნაპირზე, ეკლესია სასაფლაოზე, ნადარბაზევი, ხუთი ნაეკლესიარი, ორმოცის ეკლესია, სამების ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, წივილაშვილების სახლი, წმ.გიორგის ეკლესია.
- წინანდალი - ისტორიული სოფელი, დანგრეული ეკლესია ქვემო უბანში, ეკლესიების კომპლექსი: (ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ. გიორგი), თეთრაანის ეკლესია (8-9 სს.), ჭავჭავაძეების საგვარეულო მამულის კომპლექსი: კარის ეკლესია (XVIII ს), წმ.დემეტრეს ეკლესია, ნათლისმცემლის ორი ეკლესია, ნამოსახლარები და სამაროვნები, საფარისას წმ.გიორგის ეკლესია და სამრეკლო, ტოღნიანის წმ.გიორგის ეკლესია.
- კახეთის რეგიონი
- ახმეტის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- გურჯაანის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- დედოფლისწყაროს რაიონის ისტორიული ძეგლები
- ლაგოდეხის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- საგარეჯოს რაიონის ისტორიული ძეგლები
- თელავი - ისტორიული ქალაქი, რაიონის ცენტრი, თელავის ბატონის ციხის კომპლექსი (გალავანი, სასახლე), როსტომის აბანო, აკლდამა დავით რექტორის ქუჩაზე, დაბახანა, ეკლესია ქართველების სასაფლაოზე (მე-19 ს.), ეკლესია სომხების სასაფლაოზე (მე-19 ს.), ვახვახიშვილების ციხე, თელავის ისტორიული მუზეუმი, მარანი (ნადიკვრის ჩიხში, მე-18 ს.), სავაჭრო რიგი, ისტორიული საცხოვრებელი სახლები, ღვთაების ეკლესია (V-VI სს.), ღვთისმშობლის ეკლესია (მე-19 ს.), ყორჩიბაშიშვილების ციხე (მე-18 ს.), ძველი გალავანი, ძველი სახელოსნოები, წმ.ბარბარეს ეკლესია (ნანგრ.), წყარო (მე-18 ს.), ისტორიული ჭიშკრები, ჯვარპატიოსნის ეკლესია (ნაწანწრის ხეობაში, გვ.შუა საუკ.).
- აკურა - ისტორიული სოფელი, დედათა მონასტერი: აკურის მამადავითის ეკლესია, ელიას ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, სამებსი ეკლესია, საწნახელი, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია
- ართანა - დედოფლის ნასახლარები, იულთას ნასოფლარი, კვირიას ეკლესია, ნასოფლარი და სამაროვანი, ორმოცნის საყდარი, ღვთისმშობლის სამი ეკლესია, ცხრაკარას ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია, წმ.თევდორეს ეკლესია, წმ.ნინოს ეკლესია,
- ახალი შუამთის ხახულის ღვთისმშობლის დედათა მონასტერი (იხ.ვარდისუბანი)
- არტოზანის წმ.შიოს ეკლესია
- ახატელი, ახატანი - ისტორიული სოფელი, მაცხოვრის ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, ციხე -დარბაზი, ღვთაების ეკლესია (მე-18 ს.)
- ახშანის გორისჯვრის ეკლესია VI-XIII სს (ფრესკ), წმ.ელიას ეკლესია XIV-XVIII სს, მაცხოვრის ეკლესია XIV-XVIII სს.
- ბუშეტი, ბუშატი - ნათლისმცემლის ეკლესია, სვეტიცხოვლის ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია (XVIII ს)
- გულგულა, გოლგოთა, ტყეტბა - დიმიაანთ კოშკი, კვირაცხოვლის ეკლესია, სამნავიანი ბაზილიკა, ნატკორის ეკლესია, ოლიების მიწის სამაროვანი, სათვალისწყლის სამაროვანი, ყვავის საყდარი, ყველაწმინდის ეკლესია - ყოვლადწმინდა, წმ.გიორგის ეკლესია, ჩაველაანთ ციხე.
- ვანთა - იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია, მაცხოვრის ეკლესია (XIV-XVIII სს) და სასახლე (X-XII სს), ეკლესია "ნაწერი", სამაროვანი, სამარხი, სამების ეკლესია, საღანძილის ეკლესია, ქვაბების კომპლექსი, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია
- ვარდისუბანი - ისტორიული სოფელი, აღდგომის ეკლესია, ახალი შუამთის ხახულის ღვთისმშობლის დედათა მონასტერი, ორი ეკლესია (სკიტი), ეკლესია სასაფლაოზე (გვ.შუა საუკ.), ეკლესია მინდორში (გვ.შუა საუკ.), ეკლესიების კომპლექსი ყარაულაანთ უბანში: (ღვთისმშობლის, სვეტიცხოვლის, სამრეკლო), თეთრი გიორგის ეკლესია, კვირიკეს ეკლესია, მარანი, სამი ნაეკლესიარი - ნანგრევები, ნათლისმცემლის ეკლესია, ორმოსამარხი, ორმოცსაყდარი, სამების ორი ეკლესია, სამარხი, საცხოვრებელი კომპლექსი, ბუნებრივი მონოლითი - ქვა, ღვთისმშობლის ეკლესია, ყარაულაანთ ციხე, ყველაწმინდის ეკლესია, ძველი შუამთის სამონასტრო კომპლექსი (სამნავიანი ბაზილიკა, ორი გუმბათიანი ეკლესია.
- ეკლესია "შიოს მარანი" (XIII-XIV სს. ფრესკა)
- ზემო ხოდაშენის საჩინოს ორი ეკლესია (ფრ. XIV და მცირე ეკლ- X-XI სს)
- თეთრიწყლების ეკლესიის ნანგრევები (ს.დას. ტყიან ბორცვზე), კუნტურის (კუნტუს, კუნტუზის, კუნძულის) საყდარი, ნაეკლესიარი აბიკას და საყორნის გორაზე, ს.სამხრ-დას - ნაეკლესიარი, სადგომი სოფელში (ქვედა პალეოლითი), სამაროვანი (ძვ.წ. II-I ათასწლ, შუა სოფელში), სამაროვანი ნაშალა, ფსიტის (ფსიტიანის, საფსიტეს) ციხე.
- იყალთოს კომპლექსი (ფერიცვალების ეკლესია, სამების ეკლესია, სამრეკლო, ყველაწმინდის ეკლესია, სატრაპეზო, იყალთოს სამება, სამეკლესიიანი ბაზილიკა, იყალთოს აკადემიის შენობა, საწნახელები, წმ.ნინოს ეკლესია); წმ.სტეფანეს ეკლესია მე-6 ს., ნათლისმცემლის (XVII-XVIII სს) და მთავარანგელოზის ეკლესია XVII-XVIII სს.), ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია, წმ.ელიას ეკლესიები, ბოჭორმის ეკლესია, ვარდის ღვთისმშობლის ეკლესია, იოანე მახარებლის ეკლესია. კვირაცხოვლის ეკლესია. კოშკი, მაყაშვილების ციხე, მიქაელ მთავარანგელოზის ეკლესია. ნაეკლესიარი, ნათლისმცემლის ორი ეკლესია, ნაციხარი, სამაროვნები.
- კისისხევი - ისტ.სოფელი, ბახუტაანთ ეკლესიის კომპლექსი, ღვთისმშობლის ეკლესია (მე-6-7 სს.), ყველაწმინდას ეკლესია, კისისხევის ციხე (XVI-XVIII სს); კონდამიანი (წმ.კოზმასა და დამიანეს მონასტრის ეკლესია VI-VII სს. სენაკები), კონდამიანის ქვაბები, კოშკი, ნათლისმცემლის შობის ეკლესია და კოშკი, რიგის ორი საყდარი, საფლავის ქვები კლდეში, სამაროვანი, საცხოვრებელი სახლი (მე-19 ს.-ის), ფოშტის საყდარი, ღვთაების ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესიის კომპლექსი, ყველაწმინდის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია, წმ.ნინოს ეკლესია, ჯირკიანის საყდარი, თეთრანა საყდარი V-VII.
- კონდამიანის ეკლესია (კისისხევთან)
- კონდოლი - ისტ.სოფელი, ალაზნის (თამარის) არხი, გავაზის მკლავის ნიში, ნათლისმცემლის ეკლესია (VI ს.,), კვირაცხოვლის ეკლესია (XVIII ს.) და სამრეკლო, წმ.სტეფანეს ეკლესია, კოშკი, მაცხოვრის ეკლესია მთავარანგელოზის ეკლესია, საბერეების ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ორი ეკლესია, წმ.მარიამის ეკლესია, ჭიკაანთ ღვთისმშობლის ეკლესია.
- კურდღელაური - ისტ.სოფელი, ბედოიანთ ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, კავთის ეკლესია, კვირაცხოვლის ეკლესია, კოშკი, ფოხორაულების ნამოსახლარი (გვ.ბრინჯ. ხანა), ყვავის საყდარი (მე-6 ს.), ეკლესია "ყვავიჭამია" (შუა საუკ.), წმ.კვირიკეს ეკლესია (გვ.შუა ს.), წმ.სტეფანეს ეკლესია.
- ლალისყურის ციხე-გალავნის კომპლექსი, ანტონის ჯვრის ეკლესია, თამარ მეფის ნატახტარი, ღვთისმშობლის ეკლესია, წყაროსთავის წმ.გიორგის ეკლესია.
- ლაფანყურის ბოჭისგორის საყდარი, დევისხვრელის ეკლესია, თამარის კოშკი, იახსარის ხატი, კიპორჭების ციხე, ლაშარის ჯვარი, მაჩხაურის სასახლე, ნაკოშკარი, სამარხი (ძვ.წ. II ათასწლ.), ტორნისის ღვთისმშობლის ეკლესია (მე-7-8 სს.).
- ლეჩურის ბზიანის ეკლესია (მე-8-9 სს.).
- ნასამხრალი - ეკლესიების კომპლექსი სასაფლაოზე (ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია).
- ნადკორას ბაზილიკა (VI ს)
- ნაფარეული - ისტორიული სოფელი, ნათლისმცემლის ეკლესია (ადრ.შუა საუკ.), ღვთაების ეკლესია (მე-18 ს.), ციხე-გალავანი, ნაფარეულის ღვთისმშობელი, წმ.გიორგის ეკლესია (განვ.შუა ს.), წმ.კოპალა, წმ.მარიამი და სამების ეკლესიები.
- რუისპირი - ისტორიული სოფელი, დედა მარიამის ეკლესია, კვირაცხოვლის ეკლესია, მარიამწმინდის ეკლესია, ლომისას ეკლესია, ნაეკლესიარი და ნამოსახლარი, ადამაანთ ციხე, ყველაწმინდის ბაზილიკა (მე-6 ს.), წმ.თევდორეს ეკლესია (მე-6 ს.), წმ.შიოს ეკლესია ("შიოს მარანი" (მე-12 ს.), ეკლესია ”ახატელა", ამაღლება, ციხე-დარბაზის კომპლექსი, ციხისჯვრის ეკლესია (მე-17-18 სს), რუისპირის ციხის ჯვარი, რუისპირის წმ.ნიკოლოზის ეკლესია (მე-19 ს.), წმინდა ღვთისმშობელი, ეკლესია ”ხატიანისა” ლამისუბნის სასაფლაოზე.
- სანიორე - მარიამწმინდის ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია.
- ფშაველი - ისტორილი სოფელი, ეკლესია მთის წვერზე, იფნიაანთ ღვთისმშობელი, კოშკი, ფშაველის "კოხტა ღვთისმშობლის" კომპლექსი, წმ.ესტატეს ეკლ, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლ., იოანე მახარობლის ეკლ., ზვარელის წმ.გიორგი, ტალის ციხე, ციხე - გალავნის კომპლექსი, საწნახელები, ციხეები (სოფლიდან სამხრეთით)
- შალაური - ეკლესიების კომპლექსი (სოფლსი ზემოთ სასაფლაოზე): ღვთისმშობლის, წმ.გიორგის, სამრეკლო; კვირაცხოვლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია, წმ.ბარბარეს ეკლესია, შალაურის სვეტიცხოვლის ეკლესია, ფიჭვიანის საყდარი, ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.კვირიკეს ეკლესია, ჯვარპატიოსნის ეკლესია.
- შუამთის სამონასტრო კომპლექსი (ახალი შუამთის ღვთისმშობლის ეკლესია, სამრეკლო, ბაზილიკა, გუმბათიანი ტაძარი, გუმბათიანი ეკლესია)
- ქვემო ხოდაშენის კოშკი (სანდრიაანთ ციხე), ამაღლების ეკლესია, ამიდასტურის ეკლესია (მე-8-9 სს.), აღდგომის ეკლესია, ეკლესია სანდრიაანთხევის ნაპირზე, ეკლესია სასაფლაოზე, ნადარბაზევი, ხუთი ნაეკლესიარი, ორმოცის ეკლესია, სამების ეკლესია, ღვთისმშობლის ეკლესია, წივილაშვილების სახლი, წმ.გიორგის ეკლესია.
- წინანდალი - ისტორიული სოფელი, დანგრეული ეკლესია ქვემო უბანში, ეკლესიების კომპლექსი: (ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ. გიორგი), თეთრაანის ეკლესია (8-9 სს.), ჭავჭავაძეების საგვარეულო მამულის კომპლექსი: კარის ეკლესია (XVIII ს), წმ.დემეტრეს ეკლესია, ნათლისმცემლის ორი ეკლესია, ნამოსახლარები და სამაროვნები, საფარისას წმ.გიორგის ეკლესია და სამრეკლო, ტოღნიანის წმ.გიორგის ეკლესია.
- ბურდიანის კლდეში გამოკვეთილი უდაბნო - მონასტერი ორნავიანი ეკლესია, (VI ს.)
- გიორგიწმინდის ეკლესია და კოშკები (XVI-XVIII სს., ლაპიდ)
- დავით გარეჯის კომპლექსი: ლავრა - მონასტერი, უდაბნოს კომპლექსი, ნათლისმცემელი, წამებული და სხვ..
- ჩაილურის ციხე - კოშკები, გალავანი, ნასახლარები (XVI-XVIII სს.)
- ვერონას ციხე-კოშკი ("ვერენის ციხე") გომბორის მახლობლად
- კაკაბეთის ციხე
- მანავის ციხე - კომპლექსი და ღვთისმშობლის ეკლესია
- ნინოწმინდის ღვთისმშობლის სახ. სამონასტრო კომპლექსი
- საგარეჯოს სამების მონასტერი
- ოთარაანის შუა საუკუნეების ბაზილიკა
- პატარძეულის ბილანიშვილებისა და ფიცხელაურების კოშკები და ციხე, კვირაცხოვლის ეკლესია (XVIII ს.), ღვთისმშობლის შობის მონასტერი, წმ.გიორგის ეკლესია, წმ.გიორგის მეორე ეკლესია, წმ.შიოს ეკლესია, წმ.ესტატეს ეკლესია
- უჯარმის ციხე - კომპლექსი
- ხაშმის (კაწარეთის) სამება, მონასტერი, ხაშმის ღვთისმშობლის ეკლესია, "სავანე", წმ.იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია, XVII-XVIII სს ციხე-გალავნის ერთნავიანი ეკლესია, სამრეკლო და ოთხკუთხა კოშკი, წმ.ნიკოლოზის, წმ.მარინეს ეკლესია.
- კახეთის რეგიონი
- ახმეტის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- გურჯაანის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- დედოფლისწყაროს რაიონის ისტორიული ძეგლები
- თელავის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- ლაგოდეხის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- სიღნაღის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- ყვარლის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- კახეთის რეგიონი
- ახმეტის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- გურჯაანის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- დედოფლისწყაროს რაიონის ისტორიული ძეგლები
- ლაგოდეხის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- საგარეჯოს რაიონის ისტორიული ძეგლები
- სიღნაღის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- ყვარლის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- სიღნაღის რაიონის ისტორიული ძეგლები
- ყვარლის რაიონის ისტორიული ძეგლები