პატარა შეხსენება გურიასა და გურულების შესახებ:
საქართველოს სხვა მხარეებთან შედარებით, გურიაზე მწირი ცნობებია შემონახული. ქართული დემოგრაფიული ძეგლების ზოგადი შეფასებისას და ხალხის აღწერის დავთრების მნიშვნელობის კვლევისას ივანე ჯავახიშვილი აღნიშნავდა, რომ ზოგიერთ კუთხეთა მსგავსად, გურიის არც ერთი აღწერის დავთარი არ მოიპოვება.
გურიის ეტიმოლოგია დღემდე დაუდგენელია, მას მრავალი ახსნა-განმარტება აქვს. მე აქ ყველა განმარტებას არ მოვიყვან, მხოლოდ თედო სახოკიას დავესეხები, მისი აზრით: ”... რაკი “გური” მეგრულად გულს ნიშნავს, აქედან უნდა იყოს “გურია”_ გულფიცხი და გულადი ქვეყნის გაგებით”. პირადად ჩემთვის ეს განმარტება ყველაზე უფრო მისაღებია, თუმცა?....
გურულების გულფიცხობაზე წერს ერთი ჟურნალისტი ⅩⅩ საუკუნის დასაწყისში ჟურნალ მოგზაურში: “გურული მეტად განსხვავებული ბუნების ადამიანს შეადგენს საქართველოში, როგორც სჩანს აწერილობიდგან. ამას უკეთესათ დავასურათებ ქართლ-იმერლებთან შედარებით. ტეტიას რომ აგინოთ იმისათვის სამაგიეროს არას გეტყვის; აქეთ რომ წამოხვიდეთ და სურამელს აგინოთ, სამაგიეროთ შეიძლება მიზეზი გკითხოს შეგინებისათვის; იმერეთში ხოროგაულელები _ კი ამისთვის სამაგიეროს შემოგაგინებსთ, ქუთათური იმერელი _ კი ცემა-ტყეპით და იარაღის დაშიშვლებით გადაგიხდიან, ხოლო გურული _ კი ამას წუთიერი სიკვდილით გადაუხდის მაგინებელს, იარაღით მაშინათვე გააციებს”.
გურულის არანაკლებ საინტერესო დახასითებას იძლევა ორი რევოლუციამდელი რუსული ენციკლოპედია:
По физическому типу Гурийцы считаются самым красивым народом среди грузинских племен, особенною красотою отличаются женщины. Гурийцы храбры, отличные стрелки и прекрасные ходоки. Они чрезвычайно приветливы, верны данному слову, но в то же время крайне вспыльчивы и раздражительны. Нередко у Гурийцев обида кончается кровавою развязкою. Гуриეц набожეн до фанатизма, строго исполняает посты, но он не задумается в эти посты убить человека. Большая Энциклопедия Петербург т-ва Просвещение ტომი Ⅶ 1905 წ. გვ. 749
Гуриец... носит красивый, своеобразный костюм, похожий на испанский народный костюм. Хотя гуриец живет у моря, но он охотно занимается земледелием и виноделием и не обнаруживает никакой склонности к мореплаванию и торговле. Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона Петербург ტომი Ⅸ 1893 წ. გვ. 912-913
1877-78 წლებში რუსეთ-თურქეთის ომის დროს მთელს საქართველოში რუსის ჯარის დასახმარებლად დიდი მოძრაობა გაჩაღდა. ქართველმა ინტელეგენციამ ეს ომი თურქეთის მიერ მიტაცებული მიწა-წყლის შემოერთების საქმეს დაუკავშირა, რადგან იმედოვნებდა რომ შედეგად მოჰყვებოდა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს გათავისუფლება და ამისთვის ფართო აგიტაცია-პროპაგანდა გააჩაღა. 1876 წელს ჩამოყალიბდა ოზურგეთის მაზრის მაცხოვრებლებისაგან შეკრებილი მოხალისეთა მილიცია. საინტერესოა, რომ გაწვევისთვის დანიშნულ ადგილას ნაცვლად ათასი კაცისა გამოცხადდა სამი ათასი მოხალისე. ომის მონაწილე ი. მაყაშვილის გადმოცემით, ახალგაზრდები ცრემმორეული ითხოვდნენ, რომ დაუყონებლივ ჩაერიცხათ ჯარში და ბრძოლის ველზე გაეგზავნათ. ისინი ყველა რაზმში ჩარიცხეს, რომელიც რეგულარული ჯარის მსგავსად, სახელმწიფო ხარჯზე იყვნენ გადაყვანილნი. თუ რა თავგანწირვით იბრძოდნენ ისინი მტრის წინააღმდეგ, ამას გენერალი კოლუბიაკინი იტყობინებოდა: “ყველანი ხარკს უხდიან გურიის რაზმის დაუვიწყარ გმირობას, ლაშქრისა, რომელიც ამ დღეებში, როგორც ჩვენი მსუბუქი ქვეითი ნაწილი და ადგილმდებარეობასთან უფრო გაცნობილი, მუდამ წინ იყო და თავის მხრებზე გადაიტანა ომის მთელი სიმძიმე”. ცნობილია 16 ლიხაურელი გლეხის გმირობა, რომლებიც ომის დაწყების პირველსავე დღეს მოხალისეებად ჩაირიცხნენ ჯარში და ხუთი თვის განმავლობაში მამაცურად იბრძოდნენ. 1877 წლის 23 ოქტომბერს ბათუმის მიმართულებით შეტევის გზაზე, უძნელესი საბრძოლო დავალების შესრულების დროს თექვსმეტივე ლიხაურელი გმირულად დაიღუპა. ბევრი გურული მილიციაში არა მარტო პატრიოტული სულისკვეთების გამო ეწერებოდა, არამედ ეს ბევრ უპირატესობას იძლეოდა, მათ შორის: პრისტავი ხელით ვერ შეეხებოდა, გზის საერთო ბეგარაზე ვერ გაიწვევდნენ, მეზობელი მოწიწებით სალამს მისცემდა, მოსალოდნელი იყო მამასახლისათაც აერჩიათ. ომის დამთავრების შემდეგ მოხალისეთა რაზმი, მთავრობის დაპირების მიუხედავად, არ დაშალეს, რის გამო მუშა-ხელს მოკლებული ოჯახები ღატაკდებოდნენ, თანაც ამ ოჯახებზე არავითარი შეღავათები არ ვრცელდებოდა. ეს კი ომის მონაწილე გლეხობის და გაღატაკებული თავად-აზნაურების უკმაყოფილებას იწვევდა და ისინი ფირალთა “პარტიის” პოტენციური წევრები ხდებოდნენ.