საინტერესო ფაქტები საქართველოს ისტორიიდან

სამწუხარო რეალობაა(

 

რომ არა გენის ეს სიძლიერე აქამდე ვერ მოვატანდით...

სამწუხარო რეალობაა(

 

რომ არა გენის ეს სიძლიერე აქამდე ვერ მოვატანდით...

ეეჰ ჩემო რაჭველ

1795 წლის 11 სექტემბერი
224 წლის წინათ....

ღამით ერეკლე თბილისში შებრუნდა, მოქალაქეები გაამხნევა, განკარგულებები გასცა და ისევ კრწანისში დაბრუნდა.

დილით ადრე ყველა ქვედანაყოფი მიჩენილ ადგილებზე უნდა მდგარიყო.

10-ში ღამით ვახტანგ ბატონიშვილის რაზმეულმა შევსება მიიღო, მათ შორის ის 300 არაგველიც ერია, ვინც 11-ში სიცოცხლეს გასწირავს სამშობლოსათვის. სულ 11 სექტემბრისთვის ქართულ ჯარს 2 000 კაცამდე შეემატა.

11 სექტემბერი

განლაგება:

სეიდაბადის ვიწრობი მტკვრისპირა დაბლობის და სამი იარუსისგან არის წარმოქმნილი. მდინარის სანაპიროდან თაბორის ამრეცებამდე გაშლილი ვაკისი სიგანით ზოგან 100 მეტრს აღწევს, ზოგან კი 160 მეტრამდეა გაგანიერებული. მერე შემაღლება იწყება; პირველი ფერდობის სიგანე ყველაზე ფართო ნაწილში 100 მეტრს თუ მიაღწევს; ახრილობა კი 20°-ამდეა. მეორე შემაღლება უფრო ამრეცია – ასე 45°-იანი ახრილობით და 70-დან 90 მეტრამდე განივით. უფრო ზემოთ მესამე იარუსი – საერთოდ მიუდგომელი და გაუვალია, 75-80°-იანი ახრილობით. იქ არც თავდაცვის ნაწილები განლაგებულან და ვერც ვერავინ შეუტევდა.

მტკვრისპირა ვაკისზე თავდაცვის მარცხენა მკლავს იოანე ბატონიშვილის 1500 კაციანი რაზმეული ქმნიდა. 100 მეტრიანი განივის სანგრებში თუ 50-ამდე ჯარისკაცს ვიანგარიშებთ, მაშინ ქართველთა თავდაცვის მარცხენა მკლავზე 1500- კაციანი რაზმეული 30 მწკრივად ჩალაგდებოდა. წინა რიგებში ქვეითები ჩასანგრდნენ – უკან და უკან, რასაკვირველია, მხედრობაც იდგა. მწკრივებს შორისი მანძილის და ყველა სხვა საჭირო დისტანციის გათვალისწინებით – იოანეს მარცხენა მკლავის კოლონის სიღრმე სადღაც 300 მეტრს, ანუ თაბორის ვიწრობის ერთ მესამედს მიაღწევდა (თაბორის ვიწრობის სიგრძე, ასე, კილომეტრამდე თუ იქნება).

უფრო მოკლე არც თავდაცვის მარჯვენა მკლავის, ანუ ზურაბ წერეთლის კოლონის სიღრმე უნდა ყოფილიყო. ეს მარჯვენა ფლანგი ორივე ბაქანზე იყო განლაგებული. ორივე იარუსის განივი – ჯამურად მტკვრისპირა ვაკისის, ანუ იოანეს მარცხენა მკლავის განივის ბადალი სიდიდე გამოდიოდა. მართალია, ჯარისკაცთა რიცხვით წერეთლის მარჯვენა რაზმეული იოანეს მარცხენა რაზმეულს ერთი მესამედით ჩამოუვარდებოდა და 1000 კაცს მოითვლიდა, მაგრამ მარცხენა მკლავის რაზმეული საქარავნე გზის ამოყოლებაზე იდგა და, შესაბამისად, ღია, შენობა-ნაგებობებისგან თავისუფალ სივრცეს იცავდა – სხვადასხვა დონის ორ იარუსზე განლაგებული წერეთლის რაზმეული კი – თვითონ სეიდაბადში, ანუ დასახლებულ უბანში ჩადგა და, შესაბამისად, მობაქნებულ-მოვაკებული, მაგრამ შენობა-ნაგებობებით, ნარგავებით და სხვა მცირე-მცირე ბუნებრივი დაბრკოლებებით სავსე პლატფორმები დაიჭირა, რის გამოც ნაკლები სივრცის ამოვსება დაჭირდა. როგორც პირველი, ისე მეორე ბაქნის გაყოლება – სავარაუდოდ, უფრო შუა ნაწილებში – ქუჩების არსებობაც უნდა ვიგულისხმოთ, მაგრამ ამის მიუხედავად შენობა-ნაგებობებით და ნარგავებით მოფენილი წერეთლის ფლანგის გადალახვა ირანელებს უფრო მეტად უნდა გაჭირვებოდათ.

წერეთლის რაზმეული კრწანისის ტაფობის გამმეხავ გურამიშვილის ბატარეას უკან ედგა. ბატარეას, როგორც ითქვა, აბაშიძის რაზმი იცავდა.

თავდაცვის მარცხენა და მარჯვენა მკლავი, ანუ იოანეს და წერეთლის რაზმეულები, ერთმანეთს გვერდიგვერდ ებჯინა. თავდაცვის უკანაკერძი კი, ამავე დროს, შუაგულიც იყო და იქ ერეკლე იდგა, სიღრმეში, სეიდაბადის ბაღებისკენ დახეული. ერეკლეს შუაკერძ-უკანაკერძი ორივე მეწინავე რაზმეულს ზურგს უმაგრებდა. ერეკლეს რაზმეულის ერთ ნაწილს ვახტანგ ბატონიშვილის, ხოლო მეორეს, ოთარ ამილახვრის ათასეულები შეადგენდნენ. თვითონ მთავარსარდალი კი ხუთასკაციანი გვარდიით, მათ შორის იდგა. ვახტანგ-ერეკლე-ამილახვრის 2 500 კაციანი უკანაკერძი, რომელთა რიგებშიც 300 არაგველთან და გუდამაყრელთან ერთად თბილელთა ის რაზმიც შედიოდა, რომელსაც მუსიყი და კომედიანტი მაჩაბელა უძღოდა, – ბრძოლის დროს იოანეს და წერეთლის წინამბრძოლ რაზმეულებს საჭიროებისდა მიხედვით ეშველებოდა.

უკანა რაზმეულის მარცხენა მკლავი იოანეს მემარცხენე რაზმეულის მარჯვენა შინაკიდურს ედგა ზურგში, ხოლო მარჯვენა მკლავი – წერეთლის მემარჯვენე რაზმეულის მარცხენა შინაკიდურს. სეიდაბადის ვიწრობის უკიდურესი განაპირა მხარეები, მაშასადამე, მხოლოდ მეწინავე რაზმეულების მიერ იყო დაგმანული და – იოანეს მემარცხენე რაზმეულის მარცხენა განაკიდურს და წერეთლის მემარჯვენე რაზმეულის მარჯვენა განაკიდურს – ზურგიდან უკანაკერძის ნაწილები აღარ იცავდა. სამაგიეროდ ამ განაკიდურ ზოლებში, საჭიროების შემთხვევაში, უკანდახევა დაუბრკოლებლად მოხერხდებოდა. ეს შესაძლებლობა გამოიყენეს კიდეც ქართველებმა გენერალური შეტაკებისას.

ერეკლეს უკანაკერძს ორი, ერთმანეთის პარალელურად განლაგებული 1000 კაციანი და მათ უკან მდგარი 500 კაციანი რაზმეული ქმნიდა. კოლონის სიღრმე (სიგრძე) იოანეს 1500 კაციანი კოლონის ანალოგიით, დაახლოებით 300 მეტრის მანძილს გაწვდებოდა. ჯამურად მეწინავე და უკანაკერძი 600-650 მეტრ სიგრძეზე გმანავდა თაბორის ვიწრობს, რაც ამ ვიწრობის ლამის ორი მესამედს მოიცავს. დანარჩენ სივრცეში კი, აბანოთუბნიდან და მეტეხ–ნარიყალას ყელიდან მიყოლებული 200 მეტრ სიგრძეზე მეფე სოლომონის სარეზერვო ათასეული იყო განთავსებული. იმერელეთა ათასეული საჭიროების შემთხვევაში ერეკლეს უნდა შეშველებოდა, მაგრამ უკიდურესი მარჯვენა და უკიდურესი მარცხენა დერეფნების გამოყენებით მას იოანეს და წერეთლის მოწინავე რაზმეულებთან გაღწევაც შეეძლო; ამას გარდა, ამ რაზმეულს სეიდაბადის (დღევანდელ ბოტანიკურ) ბაღში მომდინარე წავკისისწყლის ხეობაში გამოღწეული მტრის შეკავებაც ევალებოდა.

მაშ, თაბორის მთისძირა ვიწრობი რომლის სიგრძე კილომეტრს აღწევს, 6 000-ამდე ქართველმა ჯარიკაცმა დაგმანა. კრწანისის ველს კი იმდღევანდელი ბრძოლის მსვლელობაში 20 000-ზე მეტი ირანელი ჯარისკაცი გაძეძგავს…

სეიდაბადის წვეროკინაზე, მიუვალ რკალში, სადაც მასირებულ იერიშს ვერ მიიტან, სოლოლაკის და თაბორის ქედების გადაკვეთაზე, დავით უფლისწული იდგა მისი 400-კაციანი რაზმით და არტილერიით და თაბორიდან სოლოლაკისკენ გასასვლელს, ისევე როგორც, მტკვრისპირა ვაკეზე ჩამავალ გზებს მეხავდა.

გაბრიელ მაიორი თბილისის დედაციხეზე იდგა, 16 ქვემეხით და 300 კაციანი დამცავი რაზმით.

ქვემეხები და 200-ამდე ჯარისკაცი მეტეხის ქარაფზეც იყო განლაგებული.

სავარაუდოდ ქვემეხები თაბორის მთის წვეროკინაზე მდებარე ციხის მიდამოებშიც (სადაც დღესდღეობით მამათა მონასტერი და ეკლესია იწონებს თავს) უნდა ყოფილიყო განლაგებული.

1000 კაციანი რაზმეული, რომელიც ლოტკინელი “ლოთების” (იგივე ლუტების ანუ ღატაკების) და იმერელთა 200 კაციანი რაზმისაგან იყო შემდგარი – სოლოლაკში ჩამომავალ გზას იცავდა.

როგორც წყაროებიდან ჩანს, იმ დღეს საერთო ჯამში 50-ამდე ქართული ქვემეხი ქუხდა და 8 200 ქართველი ჯარისკაცი ღვრიდა სისხლსა და ოფლს. რამდენიმე ასეული დაჭრილ-დაღუპული კი უკვე წინა დღეებში დააკლდა მათ რიგებს.

[(1500 იოანე+1000 წერეთლი+2500 ერეკლე+1000 სოლომონი+1000 ლუტები+300 გურამიშვილი/აბაშიძე+400 დავით უფლისწული+300გაბრიელ მაიორი+200 მეტეხზე=8200; თაბორის ციხის მიდამოებში ორ-სამ ათეულამდე არტილერისტი თუ იდგებოდა)].

დილის ბრძოლებში, ქართული ჯარის მეწინავე ხაზი, წინა საღამოს დარად, სეიდაბადის ვიწრობის დასაწყისში იყო გავლებული.

10 სექტემბერს ნაწვნევი მარცხის შედეგად დაფანტულ ირანელ ჯარისკაცებს მაჰმად ხანმა შავნაბადას მიდამოებში მოუყარა თავი, ფონიჭალის ბანაკიდან დამატებითი რეზერვებიც გამოიყვანა და გენერალური შეტევისთვის გაამზადა. მძიმე დანაკარგის მიუხედავად ირანელებს ისევ დიდი რიცხობრივი უპირატესობა ჰქონდათ შერჩენილი და ომს წაგებულად სულაც არ თვლიდნენ. ჯამურად მაჰმად ხანს 40 000-ამდე მებრძოლი ჰყავდა ამ ომში ჩაბმული. მრავალკეცად, 12 თუ 14 წყებად წამოსულ მოიერიშე რაზმეულებს კვალში ისევ ყაჯართა დამსჯელი ჯარი ჩუდგა უკუქცეულების გასაჟუჟად და, მაშასადამე, ირანელთა მედგარი იერიშის გარანტად.

დილით, 6 საათსა და 30 წუთზე – ირანელებმა თელეთის ვიწრობის და კრწანისის ველის გამოვლით “მომართეს მხედრობათა ქართველთასა”.

ჯერ არტილერიის ცეცხლი მიეგებათ!

მხედრები კისრისტეხით ცვიოდნენ ცხენებიდან, მათი რიგები თხელდებოდა, მაგრამ სანგრებამდე გაღწევა მაინც მოახერხეს. ალ. ორბელიანს მოვუსმინოთ:

“ჩუენი ჯარი … შემოტეულს ყიზილბაშებს უყურებდნენ განსუენებულის გულითა… როდესაც დაახლოვდნენ, ერთიანად წააყარეს თოფის ტყვია და თვითონაც ხმლებ–გასმულნი დაერივნენ ყიზილბაშების ჯარში და ასე გააქციეს, ვინ წინა და ვინ უკან. წაიყუანეს გაქცეულები და გზის ჩამოსასვლელი გორა რომ არის, იმაზედ მიყარეს… გამოტრიალდნენ და ფეხ–აკრეფით თავის ადგილას მოვიდნენ.”

ამ მოწმობიდან ვიცით, რომ საპასუხო შეტევაზე გადასულ ქართველებს კრწანისის გორის ძირებამდე უდევნია მეტოქე. შემაღლებაზე აღწევა და დევნის იქ გაგრძელება კი დამატებითი ძალების შეუშველებლად ვეღარ მოუხერხებიათ და ქართველებიც შეძლებისდაგვარად მწყობრად დაბრუნებულან სანგრებში.

შეტევის წინა ხაზს მაჰმად ხანმა მოაკითხა და “დათამამებული ახალი დასტები გამოუშვა”.

ერეკლემ მეწინავე რიგები ასამდე მეომრით შეავსო. ჯარისკაცები გაამხნევა.

“მინამ კიდევ ახლოს არ მოუშვეს, არ ესროლეს თოფი და როცა დაახლოვდნენ, ერთიანად წააყარეს ტყვია; ამასთანავე ყიზილბაშებში დაერივნენ და წამსვე დააბრუნეს. გაქცეული ყიზილბაშები წაიყვანეს და შუა მინდვრამდისინ მიიყვანეს.” მაჰმად ხანმა ახალი დასტები მიაშველა უკუქცეულ რაზმს.

საკითხავია, წინა შემთხვევის მსგავსად, რატომ ახლაც კრწანისის და თელეთის ამრეცებამდე არ გაგრძელდა კონტრშეტევა?

როგორც ჩანს, მაჰმად ხანმა შემტევ კოლონებს შორის მანძილი დაამოკლა და უკუქცეულ თანამებრძოლებს ახალი რაზმები დაუყოვნებლივ შეაშველა!!!

ადრე, ვიწროებში ბრძოლისას, ირანელთა სარდალი ფრთხილობდა და კოლონებს შორის მოზრდილ მანძილს ტოვებდა, სხვაგვარად, უკუქცეულები თანამებრძოლებს გადათელავდნენ. ახლა კი, კრწანისის გაშლილ ველზე, მაჰმად ხანმა კოლონებს შორის დისტანცია დაამოკლა და შეტევაზე გადმოსულ ქართველებს მალევე მიაგება შემხვედრი რაზმი. კრწანისის ველობის ფართო განივზე, მეტი სიხალვათე იყო და ურთიერთსაპირისპირო მიმართულებით მორბედი ორი ირანული რაზმის – გამოქცეულის და დამხმარეს – ჯარისკაცების ურთიერთგაღწევა, ანუ ზედახორის თავიდან არიდება – უპრობლემოდ ხერხდებოდა.

ასეთი დაუყოვნებლივი შეშველების პირობებში, ქართველმა მოიერიშეებმა უკუქცევისას სანგრებში ჩადგომა ვეღარ მოასწრეს და ირანელთა კონტრშეტევის შეკავება მხოლოდ დამატებითი რაზმების შეშველებით მოახერხეს. ახალ-ახალი რაზმების შეშველებას ხან ირანელთა უკუქცევა მოსდევდა და ხან – ქართევლთა. ხელახლა ჩასანგრება და თოფების ბათქით მოწინააღმდეგის გამოხშირვა – უკვე ვეღარ ხერხდებოდა.

“მიშუელებისთანავე ის ჩვენი მეომრები დაატრიალეს და მინამ თავის ადგილამდი მორეკეს, მეფე ირაკლიმ ის ცხრაასი დანარჩენი ქართველ-იმერელი მიაშველა. დაბრუნებულთ მიმშველებული რომ დაინახეს, ისინიც დაბრუნდნენ, შეუტიეს და კიდევ მინდვრის შუამდის მირეკეს…”

როგორც ვხედავთ, ეს ბრძოლა უფრო ფიცხელი გამოდგა ვიდრე 10 სექტემბრის კონტრშეტევები; ქართველები სანგრებში ჩადგომას ვეღარ ასწრებდნენ და ორივე მებრძოლი მხრის კოლონები ახლა უკვე მაქოსავით დარბოდნენ აქეთ-იქით.

თვითმხილველების მოწმობით, მაჰმად ხანს გაჰკვირვებია:

“როგორც ქართველების ვაჟკაცობა გამეგონა იმაზე უკეთესნი ყოფილანო”! – უთქვამს ათას საომარ წინაღობაზე გადამხტარ ბერბიჭს.

მორიგი უკანდახევის მერე, ერეკლემ მისიანებს ერთხელაც შეაშველა ახალი რაზმი და შემოტეული ირანელები გააბრუნა. დევნა ამჯერადაც კრწანისის ველის შუა წელამდე გაგრძელდა. “იმაზედ აღა–მაჰმად–ხანი გაწყრა და სხვებს უბრძანა შეუტიეთო, მაგრამ აღარ იქნა, ქართველ–იმერლები ვეღარ დააბრუნეს და ხმლით კაფვა შეიქნა.”

ბრძოლა შენივთდა.

უკან გამობრუნების შემთხვევაში ქართველები აუცილებლად დამარცხდებოდნენ. მართალია, ერეკლეს განკარგულებაში უკნასკნელი რეზერვი კიდევ რჩებოდა, მაგრამ თუკი მას უკუქცეული მებრძოლების შესაგებებლად და ახალი კონტრშეტევის წამოსაწყებად გამოიყენებდა, – მერე (როცა ქართველებს მორიგი უკუქცევის დრო დაუდგებოდათ), მაშველი რაზმის გარეშე დარჩენილები, რასაკვირველია, განაგდურდებოდნენ. ეს რომ არ მომხდარიყო, ერეკლემ ჯერ ბრძოლა შეანივთა, რითაც მოვლენათა თანამიმდევრობა, ასე ვთქვათ, ტაქტიდან ამოაგდო და მერე ამ შენივთებული ფრონტის გასარღვევად გამოიყენა ბოლო რეზერვი; ერეკლეს სურდა ძლიერი ბიძგით გაენგრია შუა მინდორზე შეყენებული ირანელები და ერთიანად გადაერეკა კრწანისის ველიდან.

ბებერმა ლომმა “აზატ–ხანის დამმარცხებელი ბაირაღი” აიტაცა და თვითონ წაუძღვა პირადი მცველების და თანაგამკაფველების უმამაცესს დასს, რომელთა შორის ვახტანგის რაზმში რიცხული სამასი არაგველიც იბრძოდა. ზურგის სულ უკანასკნელი რეზერვი, მეფე სოლომონის მეთაურობით, მცირე პაუზის მერე მიჰყვა ომის ღმერთს, რათა კიდევ ერთი და ბოლო გამანგრეველი ბიძგით გაერღვია მოწინააღმდეგის კორდონი.

ბაირაღს, რომელსაც ერეკლე მიაფრიალებდა, ერთი მხრივ ღვთისმშობელი ესახა ყრმით, მეორე მხრიდან – ვეშაპის გამგმირავი წმინდა გიორგი.

ალექსანდრე ორბელიანი:

“ბაირაღგაფრიალებული მეფე ირაკლი ყიზილბაშის პირველს დასტას მიუხტა, ერთი ყიზილბაშის მეომარი ბაირაღის შუბით ჩამოაგდო და მაშინვე მოკვდა. ქართველ–იმერლებმა ეს რომ ნახეს, ერთიანად იჟივლეს, ყიზილბაშების დასტები მაშინვე დაშალეს, წინ წაიყარეს და უკან მიჰყვნენ, რომელიც სადაც აღა–მაჰმად ხანი იდგა, თვით მეფე ირაკლი და მეფე სოლომონი თავისი მეომრებით იქ აუხდნენ, საიდანაც აღა მაჰამდ ხანმა თავი მოარიდა და თავის დასტით საჩქაროდ გაეშურა, მაგრამ იმდენი ჯარის შემწეობა კი აღარ ჰქონდათ ქართველ-იმერლებს, ზევით რომ ახდომოდნენ და იმ მინდორზეც მისწოლოდნენ ყიზილბაშებს, რათა ერთიანად გაეტანათ. გამარჯვებული გამოტრიალდნენ და თავის სიმაგრეშივე მივიდნენ.”

ეს შეტევა მართლაც ყოვლის წამლეკი იერიში გამოდგა. მოწინააღმდეგის რიგები გაინგრა. სხვებთან ერთად თბილელთა ქვეითად მებრძოლმა რაზმმაც არნახული სიმამაცე გამოიჩინა.

“მცხოვრებთაგან ტფილისისათა, – წერს თეიმურაზ ბატონიშვილი, – გამორჩეულ იქნმეს კაცნი მამაცნი და მარჯვენი, რომელთაც აღირჩიეს წინამძღვრად თვისად კაცი ვინმე მსახიობი, რომელსა საზანდრად უხმობრენ. ეს იყო ერთი წარჩინებულთა მესაკრავეთ და მსახიობთაგან მეფისა, მუსიკი და კომედიანტი… გვარეულობითა და სარწმუნოებითაც – ქართველი, რომელსაცა სახელს სდებენ – მაჩაბელად. მიუძღვა გუნდსა მას თფილისელთასა. ეპყრა ხელთა მისთა დაირა და უკრავდა მას ზედა შადიანს, რომელსაცა დაუკრავენ ჟამსა უმეტეს სიხარულისა, ვინაიდან ხმაი ესე – განამხიარულებს მსმენელთა.”

ერეკლემ პირდაპირ მაჰმად ხანზე მიიტანა იერიში:

გმირულად მებრძოლი თბილელები და არაგველები “შეუხდნენ და ჰყვეს მათ ატაკა მტერთა მიმართ და მიიწივნეს ვიდრე დროშებამდე აღა–მაჰამდ–ხანისა და მოსტაცნეს დროშანი რაოდენიმე და მრავალნი სპარსელნი მოსწყვიტეს წინაშე მისსა.”

არაგველები ირანელთა სასიგნალო სისტემას ანადგურებდნენ, – კვირისთავებზე გადაიმტვრიეს დროშების ტარები, დაფხრიწეს მათი ბაირაღები, – მაჰმად ხანის ფერხთით მისი უშუალო გარემოცვის გვარდიელები ცვიოდნენ. ერეკლე ბოლო თავაწყვეტილი იერიშით ირანელთა გვარდიის განადგურებას და მათი მთავარსარდლის მოკვლას ცდილობდა!!!

ირანელებმა პირი იბრუნეს, ვეღარც ყაჯართა დამსჯელმა რაზმმა შეაკავა პირშექცეული ჯარისკაცები…

“სიყრმითგან ჩემით დამიყოფიეს ბრძოლასა შინა და არასადა მიხილავს წინააღმდეგნი, ვითარ ესე კაცნი ჩემდა მომართ მყოფნენ ბრძოლასა”, – იტყვის მერე წყეული საჭურისი.

მაჰმად ხანი გადარჩა, მაგრამ ამ ძლევამოსილმა იერიშმა მაინც ის შედეგი გამოიღო, რომ ქართველი მებრძოლების უკან გამობრუნება ირანული მდევრის გარეშე გახდა შესაძებელი. საბოლოო გამარჯვების მომტანი, ცხადია, უკუქცეული მტრის ბოლომდე დევნა იქნებოდა, მაგრამ შეღმართებზე შეტევის გასაგრძელებლად ახალი და ახალი რაზმების ურთიერთშენაცვლება და შეშველება იყო საჭირო, რაც ერთი ორი დამატებითი ათასეულის არსებობის შემთხვევაში, როგორც ჩანს, კიდეც მოხერხდებოდა. მაგრამ…

მაგრამ ყველანი რევაზ ანდრონიკაშვილს აგინებდნენ, – სწორედ მისი ორი ათასი მებრძოლი მოისაკლისეს, რომელთა თანადგომის შემთხვევაშიც მტერი განადგურდებოდა…

ზეცამ დაიგრიალა. ატყდა ელჭექი და მეხთატეხა თავსხმა წვიმა წამოვიდა.

საბრძოლო მოქმედებები საერთოდ შეწყდა…

შუბლშეჭმუხნილი ერეკლე ახალი დისპოზიციის მოწყობაზე ფიქრს მისცემოდა…

წვიმამ გადაიღო. ნისლი გაიფანტა. მაჰმად ხანი თანდათან მოეგო გონს. ბოლო რეზერვები გამოიყვანა ფონიჭალის ბანაკიდან და კრწანისის ტაფობსა და მიმდებარე სერებზე 20 000 კაცი განალაგა გადამწყვეტი იერიშისთვის. ჭოგრიტით ზვერა მიდამო და ასე, დაახლოებით, 11 საათისთვის “დიდი ყვირილით დაძრა” ჯარები.

ირანელთა იერიშები განახლდა!

ერეკლეს ამასობაში სწრაფი გადაჯგუფებები მოეხდინა.

დილის ბრძოლებში გამოყენებული ტაქტიკით ის ახლა ვეღარ იბრძოლებდა. სეიდაბადის ვიწრო ყელიდან კრწანისის ატალახებულ ველზე გაჭრა და მოწინააღმდეგის ხმალდახმალ ჩეხვა – მაღალი რისკის შემცველი საბრძოლო მოქმედება იქნებოდა. როგორც დილის ბრძოლებმა აჩვენა, ირანელები ქართველებს ასეთ შემთხვევაში სანგრებში დაბრუნების და შესვენების საშუალებას აღარ მისცემდნენ, ხოლო ზედიზედ, ერთმანეთის მიყოლებით გაკეთებული რამდენიმე დარტყმით მტრის დაცვის ხაზის განგრევა, რაც ერეკლემ დილით წარმატებით განახორციელა, განმეორებით ვერ მოხერხდებოდა: მოულოდნელობის ეფექტი დაკარგული იყო, ირანელები რაიმე კონტრზომას მოიფიქრებდნენ და საამისოდ წინასწარ თადარიგსაც დაიჭერდნენ; რიცხობრივი უპირატესობა მათ მეტი მანევრირების საშუალებას აძლევდა. თუ დილით, კრიტიკულ ვითარებაში, ერეკლემ დიდოსტატურად შემოაბრუნა ბრძოლის ბორბალი და ირანელები გააქცია, მის მიერ გამოყენებული ამ ისედაც სარისკო ხერხის ხელმეორედ გამოყენება, ნამდვილად აღარ ივარგებდა.

ქართული ჯარის რიცხოვნება, გაჭირვებით აკმაყოფილებდა თავდაცვის მთელი პერიმეტრის გასაწვდომად საჭირო აუცილებელ მინიმუმს და ყოველი შეტაკების მერე სახიფათოდ უახლოვდებოდა ქვედა ზღვარს; 11 სექტემბრის დილის ბრძოლებში კი ქართველების დანაკარგი უმნიშვნელო როდი იყო.

და აი, ერეკლემ ახალი ხრიკები ამოალაგა მისი ტაქტიკური არსენალის უძირო სკივრიდან:

ახლა ქართველები სეიდაბადის ვიწრობიდან კრწანისის ველისკენ კი არ გაიჭრებიან, პირიქით – სეიდაბადის ვიწრობში დაიხევენ. ამ ტაქტიკური სიახლის მიზეზით გიორგი გურამიშვილის არტილერიამ და მისმა დამცავმა რაზმმა, სავარაუდოდ, პოზიცია გამოიცვალა და სეიდაბადის განაკიდური სერებიდან შიგნით სიღმეში მდებარე მარჯვე კორტოხზე გადმოინაცვლა.

არტილერისტების მერე, მტერს პირველები ისევ მტკვრისპირა ვაკისე განლაგებული იოანეს თოფოსნები შეეგებნენ:

ერთობლივი ბათქი და თოფოსანთა პირველი რაზმის მებრძოლები მკვირცხლად გაიქცნენ უკან მათი ასეულის, ან შესაძლოა ათასეულის, ზურგში ამოსადგომად და თოფებს გადასატენად. პირველი რაზმის გაქცევის მერე, მოწინავე პოზიციის მჭერი მეორე რაზმი გახდა; ერთობლივი ბათქი და ახლა ეს მეორე მწკრივი გაიქცა ბოლო რიგის დასაკავებლად, წინა ხაზზე კი უკვე მესამე მწკრივი იდგა. როგორც ვხედავთ, თოფოსნები წინ არ მიიწევდნენ და კოლონის შუბლის ხაზიც ნელ-ნელა ინაცვლებდა უკან ვიწრობის სიღრმეში. თოფოსნების ყოველი მომდევნო მწკრივი წინა მწკრივთან შედარებით 10-15 მეტრით უკან იყო განლაგებული. ერთობლივი ბათქის და მეთოფეთა უკან გაქცევის მერე, აქამდე მეორე პოზიციაზე მდგარი მწკრივი საკუთარი პოზიციიდან წინ გაუსვლელად ხდებოდა პირველი და თავდაცვის წინა ხაზიც 10-15 მეტრით ინაცვლებდა უკან სირღმეში, – ყოველ ბათქზე ფრონტის ხაზი 10-15 მეტრით იხევდა უკან და მტრის მხედრობასაც დამატებითი მანძილის გადალახვა და სეიდაბადის ვიწრობში უფრო ღრმად და ღრმად შეღწევა უწევდა.

ირანელები ფალკონეტების გრუხუნით და თოფების ბათქა-ბუთქით მოიწევდნენ ქართული არტილერიით გამეხილ კრწანისის ველზე. მათ რაც შეიძლება სწრაფად უნდა მიეღწიათ მეტოქის თავდაცვის ზოლამდე, რომელიც მიახლოების კვალობაზე, მაცთური ჰორიზონტივით ინაცვლებდა უკან და უკან.

თოფოსნების სამი-ოთხი ერთობლივი ბათქის მერე, ბრძოლაში უკვე მხედრები ჩაებნენ. შეტაკება მტკვრისპირა ვიწროში მოხდა – მას მერე, რაც მტრის მხედრობა მეთოფეთა სულ პირველ, აწ უკვე მიტოვებულ, პოზიციებს 40-60 მეტრით გამოსცდა თბილისის მიმართულებით. ამ ტაქტიკური სიახლის წყალობით ქართული მხედრობის პირველი კონტრშეტევა უკვე ვიწრობში დაიწყო და კრწანისის გაშლილ სივრცეზე, სადაც მტრის რიცხობრივი უპირატესობა უფრო იოლად რეალიზდებოდა – ღრმად აღარ გაღწეულა; მხედრობა მალევე დაბრუნდა უკან, – მანამდე, სანამ უკუქცეულ მტერს ახალი რაზმები წამოეშველებოდნენ – და ვიწრობში განლაგებული მისიანების ზურგის პოზიციებისკენ გაემართა.

სანამ მტერს თაბორის სიმაღლეებზე მისი არტილერიის ატანა ვერ მოეხერხებინა, ქართველებს მნიშვნელოვანი უპირატესობა გააჩნდათ. შეტევაზე გადმოსული მტრის მხედრობას ჯერ ქართული არტილერიის ცეცხლი ანელებდა. მტრის კონტრშეტევის დროსაც, უკან მობრუნებული ქართული მხედრობის კვალდაკვალ მორბედ ირანელებს ქართველი ჯარისკაცების თავზე გადავლებით გატყორცნილი ჭურვების ცეცხლში უნდა ეჯირითათ და ისე შეეღწიათ სეიდაბადის ვიწრობში, სადაც მათ, პირველ რიგში, ტყვიების წვიმა ეგებებოდათ, მერე კი საქმეში ქართული მხედრობა ერთვებოდა და კონტრშეტევა იწყებოდა…

შეტევა-შემოტევის ყოველი ასეთი ციკლის შედეგად ქართველების თავდაცვის შუბლი უკან ინაცვლებდა თბილისისაკენ, რის გამოც მორიგი კონტრშეტევა და გამოდევნება უკვე არა კრწანისის ველზე გაღწევით, არამედ სეიდაბადის ვიწრობშივე სრულდებოდა.

ასეთი რთული და მაღალი დინამიკის საბრძოლო მოქმედებები იოანეს მარცხენა ფლანგზე წარმოებდა – მტკვრისპირა დაბლობში. სხვა ვითარება იყო ზედა იარუსებზე.

იქაც, რასაკვირველია, წინა ხაზის მებრძოლებს ახლებით ანაცვლებდნენ, მაგრამ მრავალი დაბრკოლების და ბუნებრივი ხერგილების არსებობის გამო, როგორც შემტევი, ისე დამცველი მხარის დინამიკა დაბალი იყო. თავდაცვის მარჯვენა ფლანგი მარცხენასთან შედარებით ნელა თმობდა პოზიციებს და ასიმეტრიულად იხევდა.

თავდაცვის ზოლები ყველა სეგმენტში სხვადასხვა სიჩქარით გადადიოდა სანგრიდან სანგარში. უკიდურესი მარცხენა სეგმენტი უფრო ღრმად იყო დახეულიყო. აქ შემოწეული ირანული რაზმები უკვე არიერგარდის რაზმეულის სანგრებს დაუახლოვდნენ; ერთი ხევიღა გვყოფდა ერეკლესგანო, – წერდა სპარსელი ოფიცერი იაკუბ ბებუთოვი.

გენერალ ივანე შაიშმელაშვილის რესტარვაციის თანახმად, იოანეს უკიდურეს მარცხენა განაკიდურს ერეკლემ განგებ დაახევინა; რაზმები შეძლებისდაგვარად მწყობრად იხევდნენ სანაპიროს გაყოლებაზე. ერეკლეს, მტრის ღრმად შემოწეული ნაწილი მოულოდნელი კონტრშეტევით უნდოდა გაესრისა. ამ მანევრს ხელი იმანაც შეუწყო, რომ მტკვარი სეიდაბადის ვიწრობის შუაწელზე – რკალზე მიედინება, რის გამოც იქ მდინარისპირა ვაკისი განიერდება. გაგანიერებულ პერიმეტრზე მტერს შეტევა უიოლდებოდა და იქ უფრო სწარფად მოიწევდა. შეტევის და თავდაცვის ზოლი კიბის საფეხურებივით დაიკბილა და ერთმანეთში შეიჭრ-შემოიჭრა.

ერეკლეზე უკეთ არავის მოეხსენებოდა, რომ ომი მხოლოდ თავდაცვით არ მოიგება, – უკანდახევით ერეკლე გადამწყვეტ კონტრშეტევას ამზადებდა. კრწანისიდან თბილისისაკენ გაწოლილი ირანული ურჩხულისთვის ერეკლეს ახლა თავი უნდა წაეწყვიტა და მერე ტანისგან განმხოლოებული და აბანოთუბნის მისადგომებთან გამომწყვდეული ეს თავკიდური ნაწილი ამოეჟუჟა.

თაბორის სერებზე განლაგებულმა გურამიშვილის ბატარეამ, რომელიც ჯარის უკანდახევის გამო თანდათან კონცხივით წინ წაწეული რჩებოდა, სათანადო ბრძანება მიიღო და ცეცხლის ინტენსივობა ზღვრულად გაზარდა; და აი, სეიდაბადის კალთების პირველ იარუსზე მდგარი ერეკლე – დაბლა მარცხნისკენ დაეშვა რკალზე. კრწანისიდან ლამის თბილისის კარიბჭემდე გაწოლილი ირანული ურჩხულისთვის ერეკლეს კისერი უნდა გადაეხერხა. ურჩხულის თავს შუბლის მხრიდან, აბანოთუბნის სიახლოვეს, უკვე ბოლო რეზერვი, სოლომონის რაზმეული სცემდა. ერეკლე კი ამ თავკიდურ ნაწილს, რომლის რიგებშიც თვითონ მაჰმად ხანი იმყოფებოდა, კისერს ამტვრევდა – ადგილებში, სადაც დღეს სამასი არაგველის და კრწანისის გმირების ხსოვნის ობელისკია აღმართული. “პატარა კახმა” სასიკვდილო მარწუხებში მოამწყვდია აღა მაჰმადი. აჰა, ცხელმა ტყვიამ გაუარა სხეულში ირანელი მთავარსარდლის ცხენს, – ცხენს, სამწუხაროდ, და არა მასზე გადამჯდარ თავზეხელაღებულ საჭურისს, რომელიც წვიმით და სისხლით ატალახებულ მიწას დაეკვეთა, – ცოცხალი კი გადარჩა.

მტრის ამ ღრმადშემოღწეული ნაწილის გასრესით, ომი ქართველების გამარჯვებით სრულდებოდა, ოღონდ ახლა ირანელთა ძირითადი ჯარის, თუნდაც მცირე ხნით შეკავება იყო საჭირო, რათა ალყაში მომწყვდეულ თავკიდურ ნაწილს ტანი ხელახლა არ მიერთებოდა; ასეთ შემთხვევაში ხომ, თვითონ ერეკლე და სერიდან გარღვევაზე ჩამოჭრილი მისი გუნდი ექცეოდა ორმხრივ მარწუხებში. ამიტომ ახლა ერეკლეს რკალზე მოძრავი რაზმეულის მარჯვენა ფერდის უზრუნველყოფა იყო საჭირო.

მაღლა, მეორე ბაქანზე და ერეკლეს რაზმეულზე წინ მეომარი ზურაბ წერეთელი ერეკლეს მანევრს ვიზუალურად ვერ აღიქვამდა, რომ თვითონვე გარკვეულიყო ვითარებაში და დამოუკიდებლად მიეღო ფერდის დაზღვევის გადაწყვეტილება. ამიტომ გარღვევაზე წასვლისას ერეკლემ წერეთელს სათანადო ბრძანება მალემსრბოლის მეშვეობით გაუგზავნა. საუბედუროდ, შიკრიკი გზაში მოიკლა…

როცა ერეკლემ და ვახტანგმა ცენტრის პოზიციები დატოვეს და გარღვევაზე გაიჭრნენ, ქართველთა თავდაცვის შუა სეგმენტი, რასაც მანამდე ერეკლეს რაზმეული ამაგრებდა – სწრაფად დასუსტდა და ამ მიმართულებაზე ირანელთა შეღწევა დაიწყო. წერეთლის რაზმეულს ირანელებმა სწორედ ამ გამეჩხერებულ მარცხენა კიდეზე გაუჭრეს დერეფანი, იღლიაში შეუვარდნენ, ასე ვთქვათ, და ქვედა გვერდითი ფლანგიდან ამოუტიეს. წერეთელმა უკან დახევა დაიწყო და სოლომონის რაზმეულს შეუერთდა. ნაცვლად იმისა, რომ წინ გაჭრილიყო და კონტრშეტევაზე გადასული ერეკლე თავაწყვეტილი იერიშით დაეფარა, თუნდაც მცირე ხნით, – წერეთლის რაზმეული ამ სეგმენტში ბრძოლიდან გავიდა და ერეკლეს მხარი ვერ აუბა. ფლანგის უზრუნველყოფის გარეშე კი რკალზე მოძრავი ერეკლეს რაზმეული მტერმა მარჯვენა ფერდიდან შეავიწროვა. ერეკლე იძულებული გახდა რკალზე მოძრაობას შეშვებოდა და ამ მარჯვნიდან შემოტეული მტირსთვის მიემართა. სეიდაბადის ბაქნებზე კი საიდანაც წერეთელს დაახევინეს – ირანელებმა მსუბუქი არტილერია (ფალკონეტგები) აიტანეს და უკვე სოლომონის პოზიციაზე მიიტანეს გააფთრებული იერიშები.

ერეკლეს გარღვევაზე წასული რაზმეული შეაკავეს და აიძულეს ბოლო მეოთხე სანგარზე დაეხია, სადაც კიდევ ერთი საათი იგერია შემოტევები.

ბრძოლა ახლა ქალაქის გალავანთან გაჩაღდა. სამჯერ უკუაქციეს მტერი ქართველებმა, მაგრამ ჯარისკაცთა რიგები სწრაფად თხელდებოდა, მტრის არტილერია უკვე სეიდაბადის მაღლობებიდან ბომბავდა ქართულ პოზციებს. ეცემოდნენ ვახტანგის და იოანეს მებრძოლები, – მტერს შეაკვდა 300 არაგველი, ბრძოლაში გაწყდნენ თბილელები, მაჩაბელას დასის წევრები…

ერეკლე სრული განადგურების საფრთხის წინაშე აღმოჩნდა.

“თუმცაღა, – წერს თეიმურაზ ბატონიშვილი, – მეფესა კუალად არა ნებავდა უკუქცევაი, არამედ მახლობელთა და ერთგულთა მისთა მოახსენეს რჩევით, რათამცა მორიდოს და არ მისცეს თავი თვისი სიკვდილს და განსაცდელს.”

ბრძოლის ველს არ ტოვებდა მთავარსარდალი, – უჭირდა მარცხთან შეგუება…

მეფე სოლომონი აბანოს კართან აკავებდა ხარფუხის ზედა ადგილებიდან მოწოლილ მტერს და ერეკლეს რაზმის უკან დახევას იფარავდა.

ასე, ხუთი საათისთვის, ირანელთა ერთმა რაზმმა აბანოს კართან მაინც გაარღვია დაცვის კორდონი და ერეკლეს მოსაკლავად გაიწია. “მიეახლნეს სპარსნი სადა იგი იმყოფებოდა მეფე და მოუხდეს აღმატებულითა ძლიერებითა და კნინღა და მოჰკვლიდეს მეფესა, ანუ შეიპყრობდეს”. ვახტანგმა და იოანე ბატონიშვილებმა თანამებრძოელბთან – დავით მაჩაბელთან და ჯანდიერ ჯანდიერთან ერთად ერთხელაც გაარღვიეს მტრის მწყობრი და უეჭველ სიკვდილს გამოგლიჯეს კედელთან მიმწყვდეული მთავარსარდალი. კაცი არ დარჩა დაუჭრელი. “მოეწყვიდნენ მრავალნი სპარსელთაგან და განბასრულ იყვნენ სრულიად სისხლსა შინა.”

ერეკლე გაჯიუტდა, მაგრამ “არა სცეს ნება მახლობლად მყოფთა მისთა” და იძულების წესით გაიყვანეს ბრძოლის ველიდან ბებერი ლომი, – მტერი კვალში ედგათ. მიეწივნენ კიდეც გარემოცვის უკანაკერძს; მხედართმთავრის 150–კაციანი ამალა მტერს მიუტრიალდა და… უკანასკნელ ჯარისკაცამდე შეაკვდა.

მცველთა ეს რაზმი – მთლიანად ბორჩალოს თემის “თათრებისაგან” იყო შემდგარი.

თბილისის დედაციხიდან კი არტილერისტები, გიორგი მაიორის დაღუპვის მერე, ახლა სომეხი აღაულას მეთაურობით განაგრძობდნენ მტრის შეკავებას. ბრძოლები სეიდაბადის ბაღებშიც (დღევანდელი ბოტანიკური ბაღი) მიდიოდა. ციხის დამცველებმა მრავალი მოიერიშე გამოასალმეს სიცოცხლეს, მაგრამ საბოლოოდ ირანელები მაინც მიწვდნენ არტილერისტებს – დახოცეს და დაატყვევეს.

300-ამდე დაჭრილი ჯარისკაცის თანხლებით გავიდა ერეკლე ავლაბრის ხიდზე!!! წმინდა აბო თბილელის ნეშტთან ილოცა მუხლმოდრეკილმა. ხალხი და ქვეყანა უფალს შეავედრა…

ალ. ჯამბაკურ-ორბელიანი გადმოგვცემს:

თავზარდაცემული მოსახლეობა მთავარსარდალს მისცვივდა:

– დავიღუპეთ, გვიშველე – მეფეო!!!

– შვილებო, მეგობრებო, – მე უნდა მომკვდარვიყავი თქვენთვის და თქვენ იხოცებით, რაღა მეფე ვარ?.. რატომ ღმერთმა გუშინვე ჩემი თავი ომში არ მოაკვლევინა და ეს საშინელი უბედურება მაჩვენა…

სიმწრით გახელებულმა ერეკლემ მტერზე შეკვდომა გადაწყვიტა და ცხენი შემოაბრუნა… აღვირში უტაცა ხელი იოანე მუხრანბატონმა, ვახტანგიც ამოუდგა ცხენდაცხენ, ქიზიყის მოურავმა ზაქარიამ მათრახი გადაჰკრა გავას… ჭენებ-ჭენებით გამოაბრუნეს თვალცრემლიანი მხედართმძღვანი…

თელეთ-შავნაბადადან გაღწევის პირველი მარცხიანი ცდის მერე, ირანელებმა ამავე მიმართულებაზე 11 სექტემბერსაც სცადეს გასვლა, ოღონდ ამჯერად უფრო შორს, სამხრეთიდან მოუარეს დავით ბატონიშვილის ბატარეას. მუსტაფა ხანის 4 000-იანი მხედრობის და ამ საქმეში ერთხელ უკვე მარცხნაწვნევი მელიქ მეჯნუნმის რაზმის 1000-კაციანი ნარჩენისაგან შემდგარმა ქვედანაყოფმა კოჯორ-ტაბახმელას განივის მიმართულებით იხეტიალა. 5 საათი მოანდომა შემოვლას და დილით 10-ზე დაძრული, 3 საათზე სოლოლაკის ქედს მოადგა. იქ ირანელებმა შინდის-ოქროყანას ჩამოსასვლელების დამცველებს შეუტიეს. ომში უცადი ლუტების 1 000 კაციანმა რაზმმა რომელთა შორის იმერლების მაშველი ჯარის მებრძოლებიც ერივნენ, უკან დახევა დაიწყო. ერეკლემ მათ დასახმარებლად სოლომონის რაზმელები გაგზავნა, მაგრამ გვიანღა იყო. გზის დამცველები გამოიქცნენ. მტერი დავით ბატონიშვილის არტილერისტებს უკვე ზურგში მოექცა და ქალაქშიც ჩამოაღწია. დავით უფლისწულმა ქვემეხები ხევში გადააყრევინა და წყნეთისკენ გამავალი ბილიკებით მცხეთას გააღწია, – იქედან კი – მთიულეთს ავიდა და ერეკლეს შეუერთდა.

როცა მტერი სოლოლაკიდან ქალაქში შემოვიდა, აბანოთუბანში ჯერაც გაგანია ომი იყო გაჩაღებული. ქართველები ნელა ტოვებდნენ პოზიციებს. ქალაქის გავლით უკანდახევამ ერთ საათს გასტანა. ირანელები არ შეჰყოლიან, ნახევარი საათი შეიცადეს და მას მერე შევიდნენ თბილისის კარიბჭეში, რაც დარწმუნდნენ, რომ ქართველთა ჯარმა არსებითად დატოვა დედაქალაქი. მაჰმად ხანს ქალაქის შუკებში ჩასაფრებულებთან ომი აფიქრებდა. მაგრამ ბოლო, წარუმატებელი კონტრშეტევის შემდეგ ქართველთა ჯარი ისე დაზარალდა – ბრძოლის გაგრძელება ვეღარ შეძლო. სულ ამ ომში ქართველებმა 2 000 მებრძოლი დაკარგეს მოკლულის სახით. დაჭრილების რიცხვი, ასეთ დროს, სულ ცოტა, ორჯერ მეტია ხოლმე, იმ შემთხვევის გარდა, ცხადია, როცა დაღუპულ ჯარისკაცთა რიცხვი მთელი ჯარის ნახევარს აღწევს ან აღემატება. ასე რომ, ცოცხლად დარჩენილ მებრძოლებს შორის, ცოტა ვინმეღა დარჩა საღ-სალამათი. ჯარი გაიფანტა. პარტიზანული წინააღმდეგობა მხოლოდ მცირე ნაწილმა გააგრძელა ქალაქის შიგნით. მთავარსარდალი 300 კაციანი გარემოცვით მიადგა მახათას მთას, – უნდოდა იქედან კახეთში გაეღწია. ირანელთა მდევარს სპარსულად მოსაუბრე ალავერდი ბეგ ედიგარიშვილმა თავი სპარსელ მზვერავად შეასაღა და სხვა მიმართულებაზე გაუშვა; მერე ერეკლეს წამოეწია და აცნობა: მაჰმად ხანს ჯერაც ბლომად ჯარისკაცი ჰყავს მწყობრში და სჯობს უფრო ძნელიმისადგომ მიმართულებაზე დაიხიოთო. ერეკლემ საგურამოსკენ გადაუხვია და მთიულეთის გზას დაადგა. გაფანტულმა ნაწილებმა მთავარსარდლის გარშემო დაიწყო თავმოყრა.

მტრის გარემოცვაში ჩარჩენილ გურამიშვილის ბატარეას ნისლით და ბურუსით დაფარული ერთი ირანული რაზმი დაუახლოვდა, რომელიც დაუცველი ბილიკების გამოყენებით ჩამოეშვა ზემოდან და ზურგიდან მიადგა არტილერისტების პოზიციებს, რომელსაც იმერელთა რაზმი იცავდა. მცველთა რაზმის უფროსი, აბაშიძე ბრძოლაში დაეცა. რაზმი გაიფანტა. არტილერისტები დაუცველები დარჩნენ; გურამიშვილი ბევრს ეხვეწა, მაგრამ მცველები აღარ დადგნენ. მტერი ზედ წაადგა არტილერისტების!!!

ჩვეულებრივ, მეზარბაზნეებს ატყვევებენ და სათავისოდ ამსახურებენ. ამჯერადაც ასე მოხდა – ქართველებს მტერმა დანებება შესთავა; გიორგი გურამიშვილმა, ერეკლეს ნათლულმა, რაზმს მიმართა:

– სიკვდილი გარდუვალია, მაგრამ შეგვიძლია დავნებდეთ. რა გირჩევნიათ: სამშობლოსათვის სიკვდილი თუ – უნამუსო სიცოცხლე?

მამულისთვის თავდადება არჩიეს!!! მომხდურებს უკანასკნელად მიუქუხეს და ხმლები გააშიშვლეს:

“მაიორი გურამიშვილი გმირსავით დადგა, სამი ყიზილბაში ჩამოაგდო”, – მეოთხესაც შემოჰკრა, მაგრამ ხმალი გადაემტვრა. ქვემეხს ჩაეკონა უიარაღოდ დარჩენილი:

– ღმერთო! მშვიდობით გაიყვანე მეფე ერეკლე…

მეთაური ქვემეხს ზედ დააკლეს…

ქართველთა გაფანტული ნაწილების დევნა–განადგურება ნახჭევანელ ქარბალა ხანს დაევალა. ქარბალა ჯერ მცხეთაში ავიდა. ჯარისკაცებმა სვეტიცხოვლის დანგრევა დააპირეს, მაგრამ ხანმა… ნება არ დართოთ: უფლის ტაძარს და მეფეთა საფლავებს დაე, ნურავინ შეურაცხყოფსო… ბარაქალა ქარბალას! სვეტიცხოველი მაშინ გადარჩა. გაივლის ხანი და თვალის ჩინივით ძვირფას ფრესკებს ერთმორწმუნე რუსები მათი იმპერატორობითი უდიდებულესობის სტუმრობის საბაბით ჩამოფხეკენ სვეტიცხოვლის მაღალი კედლებიდან და კირისწყალით შეფეთქავენ, რომ ქართული სულიერების კვალიც აღარ აჩნდეს ურდოს მფლობელობაში მოქცეულ მიწა-წყალს. სამუდამოდ წაიშლება სვეტიცხოვლის კედლებზე დაწერილი წიგნი-მატიანე – ქართველი ერის წარსულზე მეტყველი, საკრალური საიდუმლოების შემცველი მხატვრობა…

ირანელთა ჯარი გაიყო:

ერთი ნაწილი მთიულეთიკენ მიმავალ ერეკლეს გამოენთო, მაგრამ ქსნის ხეობაში, ლამისყანასთან, იოანე ბატონიშვილის რაზმთან დამარცხდა და უკუიქცა.

მეორე ნაწილი კი, 4 000-მდე კაცი, თვითონ ქარბალა ხანის სარდლობით, ჯერ გორს მისდგა, მერე – ცხინვალს; მოწვა და მოაოხრა რასაც მისწვდა. ცხინვალიდან მობრუნებული ქარბალა ხანი არაგვის ხეობას შეჰყვა და ომში დაგვიანებით მომავალ 300 ხევსურს გადაეყარა; იქვე 200-ამდე შამშადილელი მწყემსიც იმყოფებოდა – ერეკლეს ერთგული ქვეშევრდომის, ალი სულთანის მეთაურობით. ამ ხუთასმა კაცმა მტერს მარჯვე ადგილას შეუტია. ირანელებმა ვერ გაუძლეს, ბრძოლაში განახევრდნენ და უკანმოუხედავად მოცოცხეს. მაფეს ანანურში მოახსენეს მომხდარის შესახებ და ტყვეებიც მიჰგვარეს.

ერეკლე ჯარს აგროვებდა…

თბილისში, აბანოებთან, სახელდახელოდ გადაცმულ აღა მაჰმად ხანს მაჰმადიანი მოლები გაეგებნენ – ყურანით ხელში, ფერხთით დაუკლეს სამსხვერპლო ცხვრები და… მშვიდობიანი მოსახლეობის შებრალება შესთხოვეს.

მაჰმად ხანის პასუხი გაიძვერული გამოდგა:

– ყველა ისე განიკითხება, როგორც ღვთიურ სამსჯავროზე.

მაჰმად ხანი მეფის სასახლისკენ გაემართა. ერეკლეს ტახტზე მოირთხა – იქედნეს ნაშობმა!!! სახელმწიფო ინსიგნიები: სკიპტრა და გვირგვინი მოიგდო ხელში. “გაუკვირდა სიკეთე თბილისისა… სთნდა ფრიად შენებულობა მისი”. ჯერ გოგიერდის აბანოებში ინებივრა და მერე მარმარილოს თლილი კვადრებით ნაგები დარბაზების გაოხრების ბრძანება გასცა.

ქალაქი ცეცხლის ალში გაეხვა.

ქუჩებში პარტიზანული ბრძოლები გაჩაღდა. ღამით ხანძრების შუქზე ხელჩართული ბრძოლის სურათები ილანდებოდა. თეიმურაზ ბატონიშვილის თანახმად: “თფილისსა შინა მცხოვრებთაგან მრავალსა ადგილსა განამაგრეს სახლნი და ქუჩანი და მრავალნი სპარსნი მოსწყვიტნენ.”

რვა დღის განმავლობაში არ შეწყვეტილა ხანძრები და ხოცვა-ჟლეტა. წინააღმდეგობა დიდი იყო. აღა მაჰმად ხანი თბილისში ვერ დგებოდა და უსაფრთხოების მიზნით ფონიჭალის ბანაკში ათევდა ღამეებს. სრული და უფრო გულმოდგინე ნადგურისცემის მიზნით სარდლობამ ყოველი მოკლული ადამიანის თავში გასამრჯელოც დააწესა; შედეგმაც არ დააყოვნა: ირანელმა ჯარისკაცებმა აღარც მუსლიმები დაინდეს: კლავდნენ, ძარცვავდნენ, ატყვევებდნენ, იტაცებდნენ. ეკლესიებს და მეჩეთებს შეფარებული ადამიანებიც შეუბრალებლად გაწყვიტეს: დაკლეს მოხუცები, ჩვილი ბავშვები. დაატყვევეს მოზარდები და ქალიშვილები. ხალხი გამწარებული ებღაუჭებოდა სიცოცხლეს: ანჩისხატის უბანში გარსევან ამილახვრის მეუღლემ ხანჯალს მოავლო ხელი და ორი მოძალადე გამოასლამა სიცოცხლეს, მაგრამ დაჭრეს და დაატყვევეს, – მერე დარუბენდელ თათარს მიჰყიდეს…

ქართველი და სომეხი მღვდლები ხელფეხშეკრული გადაყარეს მეტეხის კბოდეებიდან.

ქალაქის ქუჩებში არაერთგან დაწვეს გვამები. დაუმარხავიც ბევრი დარჩა. ეპიდემიამ იფეთქა. ზედ შიმშილობაც დაერთო. შემოგარენის დასახლებები სულ ერთიანად გაჩანაგა.

არტემ არარატელი:

“შევძრწუნდი, როცა მახვილით დაჩეხილი ქალების და ბავშვების გვამები დავინახე. მარტო ერთ კოშკთან 1000 მამაკაცის გვამი ეყარა; ერთი ცოცხალი ადამიანი არ შემხვედრია… გადამწვარი ქალაქი ბოლავდა, ჰაერი სიცხის გამო აუტანელი იყო, მოწამლულიც კი…”

თბილისსა და შემოგარენიდან 15 000 ტყვე წაასხეს, მათ რიგებში არტილერისტებიც ერივნენ; ისინი მაჰმად ხანმა ცოლშვილიანად წაიყვანა და თეირანში დააბინავა იქაურ ჯარში სამსახურებლად.

გახიზნული მოსახლეობა სიცივით და შიმშილით იღუპებოდა. გავრცელდა მომსვრელი სენი. სიკვდილს გამოქცეული ლტოლვილები მარადიორებმა დააყაჩაღეს, – ზოგიერთმა ჯარისკაცმაც კი… ხალხი გამხეცდა… დამწვარს მდუღარეო, ნათქვამია: აზერბაიჯანიდან შავი ჭირის ეპიდემიით დაშინებული მოსახლეობა აიყარა და… კახეთს მოაწყდა…

ბუტკოვის მონაცემით ქართლ-კახეთის მოსახლეობა მაშინ განახევრდა, 350 000 კაციდან 175 000–მდე შემცირდა.

მთლიანად განადგურდა საქართველოს ლამაზი დედაქალაქი:

ველურად დაანგრიეს ქალაქის მშვენება, მეფის სამსართულიანი სასახლე, – მეც არ მაქვს მსგავსიო – უთქვამს მაჰმად ხანს. დაანგრიეს სამდივნოს შენობა, გაანადგურეს პალატები, თავადიშვილების და ბატონიშვილების სასახლეები, გაიძარცვა ქართული და სომხური ეკლესიები. დალეწეს კაპუცინების ეკლესია, სკოლა, წიგნსაცავი, სამეფო ბიბლიოთეკა, – სემინარია, სტამბა, – შიიტების მეჩეთიც კი; გააოხრეს ზარაფხანა, დალეწეს თოფხანა, ავლაბრის ხიდი, შადრევნები, აუზები; გაიტანეს ოქრო და ვერცხლი. ახტალის საბადოების განადგურებაც არ დაივიწყეს. წარმოება მოსპეს. 700 ბერძენი მაღაროელი მოკლეს და 800-ზე მეტი დაატყვევეს.

სამშობლოს თავისუფლებისთვის ომში დაიღუპნენ:

არტირელიის პრემიერ მაიორი გაბრიელი და მისი მეზარბაზნეები; არტილერიის სეკუნდ მაიორი გიორგი გურამიშვილი და სომეხი აღალუა;

300 არაგველი; მუსიყი და კომედიანტი – მაჩაბელა და დასის წევრები;

150 ერთგული ბორჩალოელი, – მრავალი სხვაც…

15 000 მომხდური მოიკლა.

იაკუბ–ბეგის მოწმობით, მაჰმად ხანს უთქვამს: მე ვიდრე ორმოცდაათამდის გამიმარჯვნია, მაგრამ ყველაზე დიდი – ეს არისო!

იყო ვითომ ეს გამარჯვება და თანაც – დიდი? აკი ირანის სასარგებლო პოლიტიკური შედეგი ამ ომს არ მოჰყოლია?! დახოცილი და დაინვალიდებული ჯარისკაცები. აჯანყებული ხორასანი…

არა, არ იყოს ეს გამარჯვება. გამარჯვებული ორ წელიწადში ხელახლა როდი იწყებს ომს…

ერეკლე მთიულეთში ძალებს იკრებდა. მარბიელი რაზმების დამარცხებამ მაჰმად ხანს დაანახა, რომ ფეხს ვერ მოიკიდებდა საქართველოში და ერეკლეს დაზავება შესთავაზა. პასუხს არც დალოდებია, ისე დატოვა საქართველო. სპარსეთიდანაც ცუდი ამბავი მოდიოდა: ხორასანში აჯანყება იწყებოდა. ირანი შიგნიდან ირღვეოდა… ნაძარცვით და ტყვეებით ხელდამშვენებული მაჰმად ხანი 21 სექტემბერს გაეცალა აქაობას. “საჭმლის ნაკლებულობისათვის გავედით თბილისიდამ, არა თუ ვითარცა მძლეველნი, არამედ ვითარცა დედაკაცნი”, – წერდა იაკობ ბებუთოვი…

ერეკლე მალევე შეუდგა დედაქალაქის აღდგენას. კარავი დაიდგა გადამწვარ ქალაქში და ისე უხელმძღვანელა საქმეს; მომდევნო წელს შეტევაზე გადავიდა – განჯის სახანო ირანს გამოსტაცა და ისევ ქართლ-კახეთის მოხარკედ აქცია. ტყვედ წაყვანილი 1 000 ქართევლიც გაათავისუფლა… მაგრამ რუსებმა ტყუილად როდი დააჩეჩქვინეს ირენელებს ქართლ-კახეთის სამეფო, მათი ჰეგემონისტური ხუშტურის მთავარი რეგიონალური დაბრკოლება; პეტერბურგი ამიერკავკასიაში უკვე აქტიურ სამხედრო მოქმედებებზე გადავიდა…

მაჰმად ხანი ერეკლესთან შერიგების ხასიათზე მოვიდა და ელჩები გამოგზავნა. გამწარებულმა თბილელებმა ირანელების ჩაქოლვა დააპრიეს, მაგრამ ელჩები იქვე მყოფმა რუსებმა შეიფარეს თავისთან; მერე ერეკლეს მიჰგვარეს. მაჰმად ხანის ჩადენილი მხეცობის მერე, რუსეთის წინააღმდეგ ირანელებთან ერთიანი ფრონტით გამოსვლის წინადადება, მართლაც რომ ძნელი გასაზიარებელი იქნებოდა. ელჩებმა, ბუნებრივია, უარი მიიღეს და ირანმა 1897 წელს ისევ ჯარები დაძრა საქართევლოსკენ.

ამჯერად ერეკლე თვითონ ჩაუდგა სამობილიზაციო პროცესს; ჯარი თბილისში იყრიდა თავს: “დიდი და საკვირველი გულმოდგინებით, განმზადებულობით და სამხედროთ საჭურვლით”.

წყარო პირველ კომენტარში, მადლობა ავტორს!

https://makvriely.wo...-შავი-დღე-საქა/

https://paqtebi.ge/?...dIE1-IhNQihQbMg