IV. მეთაურობა
მეორე პუნიკურ ომში არაერთმა სარდალმა გამოიჩინა თავი, როგორც კართაგენის, ასევე რომის რესპუბლიკის მხრიდან. თუმცა, იყვნენ მხედართმთავრებიც, რომლებმაც, თავიანთი სულსწრაფობისა და უგუნურობის გამო, საფრთხის წინაშე დააყენეს თავიანთი სამშობლო. თუ პუნებს მუდმივი სარდლები ჰყავდათ, რომის შემთხვევაში ასე არ გახლდათ. რომის რესპუბლიკაში, ყოველი წლის ბოლოს, იმართებოდა არჩევნები, სადაც ორ კონსულს ირჩევდნენ ერთი წლის ვადით. კონსულები იყვნენ უმაღლესი მხედართმთავრები. გამონაკლის შემთხვევებში, ირჩევდნენ ერთ დიქტატორს. ასევე, კონსულებს ზოგჯერ უგრძელდებოდათ საკონსულო უფლებამოსილება გარკვეული დროით, პროკონსულის სტატუსით, სანამ კონკრეტული ამოცანის გადასაჭრელად მათი მეთაურობა საჭირო იყო. ამ მხრივ, უპირატესობა კართაგენს უნდა ჰქონოდა, მაგრამ სწორედ ეს „უპირატესობა" აღმოჩნდა, კართაგენელთა მარცხის ერთ-ერთი მიზეზი. რომაელებმა, ხანგრძლივი ომის განმავლობაში, ალღო აუღეს ჰანიბალის ტაქტიკას, სტრატეგიასა და ცბიერებას, რითიც, ასე რომ ვთქვათ „ჩაახშვეს" ჰანიბალის გენიალური სამხედრო ნიჭი და ომის სადავეები თავად იგდეს ხელთ. ქვემოთ მოკლედ ვისაუბრებთ იმ სარდლების შესახებ, რომლებმაც მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს მეორე პუნიკურ ომში და წარუშლელი კვალი დატოვეს ისტორიაში.
IV. 1. კართაგენელი სარდლები
კართაგენის მხრიდან, უპირველეს ყოვლისა, გამოსარჩევია ჰანიბალ ბარკა, რომელიც, ანტიკური ეპოქის, ერთ-ერთ უდიდესი სტრატეგი და არა მხოლოდ მეორე პუნიკური ომის, არამედ მთლიანად კართაგენის სიმბოლოა. ჰანიბალი იმ მხედართმთავართა რიცხვში შედის, რომლის შესახებაც, მხოლოდ მისი მტრებისგან გვაქვს ცნობები. თუმცა, ანტიკური ავტორები, მაინც მოწიწებითა და აღფრთოვანებით მოიხსენიებენ მას.[87]ტიტუს ლივიუსი წერს:
„არავინ იყო ჰანიბალივით უშიშარი საფრთხის ჟამს, არც არავინ იჩენდა მასსავით წინდახედულებას ყველაზე მძიმე წუთებში. არავითარ შრომას არ შეეძლო გაეტეხა იგი ფიზიკურად და სულიერად. სიცხესა და სიცივეს ერთნაირი მოთმინებით იტანდა... როგორც მხედრებს, ისე ქვეით ჯაარისკაცებს შორის ჰანიბალზე გაწაფული მეომარი არ იყო. ბრძოლაში პირველი გადაეშვებოდა, ბრძოლის ველს კი უკანასკნელი ტოვებდა." [88] ჰანიბალის მხრიდან, რომის რესპუბლიკისთვის, მიყენებული ძლიერი დარტყმის მიუხედავად, რომაელი ავტორები ივიწყებდნენ მის მიმართ ზიზღს და არ შეეძლოთ დაეფარათ მისი სიდიადე. თუმცა ლივიუსი, მისი ქების შემდეგ, იმ პიროვნულ ნაკლოვანებებზეც წერს, რომელიც ჰანიბალს გააჩნდა: „
ამ დიდ ღირსებებთან ერთად, ასევე დიდი ნაკლოვანებანიც ახასიათებდა - არაადამიანური სიმკაცრე და გაუგონარი მუხანათობა. მისთვის არ არსებობდა არავითარი ჭეშმარიტება, არავითარი სიწმინდე, სრულიად არ ჰქონდა ღმერთების შიში, არაფრად უღირდა ფიცის გატეხა." [89] რიგით ადამიანზე საუბრისას, რა თქმა უნდა, ეს მახასიათებლები მის პიროვნებაზე უარყოფით შთაბეჭდილებას შეგვიქმნიდა. თუმცა, ჰანიბალის შემთხვევაში, სწორედ ამ თვისებებში შეიძლება ვეძებოთ მისი გენიალურობის ფორმულა. ომიანობის პერიოდში, ნებისმიერი მუხანათური მოქმედება, რომელიც წარმატებას მოიტანს, გასამართლებელია და იშვიათად თუ მოიძებნება მსოფლიო ისტორიაში ძლიერი მხედართმთავარი თუ მმართველი, რომელიც ჰუმანური იყო და არ ცდილობდა ნებისმიერი გზით მიეღწია საწინდარისთვის. ჰანიბალის არმია ჭრელი იყო, თუმცა მათ ერთი რამე აერთიანებდათ. ეს იყო ჰანიბალისადმი სიყვარული და პატივისცემა. ყველაზე მძიმე წუთებშიც კი, ჰანიბალის არმიაში რაიმე მღელვარებას თუ არეულობას ადგილი არ ჰქონია.
[90] რაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს მის გენიალურობას და ნათლად გვაჩვენებს თუ რა დონის მხედართმთავრის წინააღმდეგ უწევდა რომის რესპუბლიკას დაპირისპირება.
სციპიონისა და ჰანიბალის შეხვედრა
ჰანიბალის გარდა, კართაგენელთა მხრიდან გამოსარჩევია მისი შუათანა ძმა ჰასდრუბალი, რომელსაც, როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ[91], ესპანეთის დაცვა დაავალა. ჰასდრუბალი შესანიშნავი მხედართმთავარი იყო და ცბიერებითაც გამოირჩეოდა. როდესაც ესპანეთში სენატის გაგზავნილმა კლავდიუს ნერონმა
[92] ალყაში მოაქცია ჰასდრუბალი, მან
„...დაიწყო მოლაპარაკებები მოლაპარაკებები კლავდიუს ნერონთან და ჰპირდებოდა, რომ გაშვების შემთხვევაში ესპანეთს დატოვებდა. შემდეგ, როდესაც ეშმაკური მოლაპარაკებებით დრო გაჰყავდა, ნელ-ნელა პატარა რაზმებს უშვებდა ვიწრო ბილიკებით, რომელსაც მტერი არ აკონტროლებდა. საბოლოოდ კი დარჩენილ, მცირე ნაწილთან ერთად, თვითონაც ადვილად გავიდა სამშვიდობოზე." [93] როდესაც ჰასდრუბალმა ალპები გადალახა და იტალიაში შეიჭრა მისი ძმის მსგავსად, რომაელები გაორმაგებულმა შიშმა მოიცვა. ტიტუს ლივიუსის თქმით, ამ მომენტში იტალიაში ორი ჰანიბალი იმყოფებოდა.
[94] კართაგენელთა სამწუხაროდ, ჰანიბალისა და ჰასდრუბალის არმიების შეერთება ვერ მოხერხდა, ჰასდრუბალი ძვ.წ. 207 წელს კონსულების მარკუს ლივიუსისა და კლავდიუს ნერონის წინააღმდეგ დამარცხდა მეტავრუსის ბრძოლაში, მან გაქცევას, გმირულად სიკვდილი ამჯობინა და თავგანწირვით ეკვეთა მტერს. ჰასდრუბალდ თავი მოკვეთეს და ჰანიბალს გაუგზავნეს.
[95] რა თქმა უნდა, კართაგენს ჰყავდა სხვა მხედართმთავრებიც, მაგრამ ჰასდრუბალი ერთადერთი უნდა ყოფილიყო, რომლისაც გულწრფელად ეიმედებოდა ჰანიბალს, განსაკუთრებით კი მძიმე წუთებში.
IV. 2. რომაელი სარდლები
მხედართმთავარი, რომელმაც თავისი მოთმინებითა და წინდახედულობით, ჰანიბალის წინააღდეგ ომში გამოირჩეოდა „რომის ფარად" წოდებული, ხუთ გზის კონსული[96]კვინტუს ფაბიუს მაქსიმუსია. რომელმაც მაგალითი მისცა რომაელებს, თუ როგორ უნდა ემოქმედათ პუნების წინააღმდეგ. ტრაზიმენის ტბასთნ მძიმე მარცხის შემდეგ, კვინტუს ფაბიუს მაქსიმუსი დიქტატორად აირჩიეს.
[97] ფაბიუსი უკვე ასაკში იყო და საკმაოდ გამოცდილი სარდალიც გახლდათ. იგი შესანიშნავად ხვდებოდა, რომ ჰანიბალთან დაპირისპირება ბრძოლის ველზე სახიფათო იყო და სხვა გზა უნდა გამოენახათ მის დასამარცხებლად. ფრონტინუსი წერს:
„ფაბიუს მაქსიმუსმა, ჰანიბალის წინააღმდეგ ბრძოლისას, რომელიც თავისი სამხედრო წარმატებებით იყო განდიდებული, გადაწყვიტა არ ჩართულიყო გადამწყვეტ ბრძოლებში და მხოლოდ იტალიის დაცვაზე ეზრუნა. ასეთი საქციელით, მაქსიმუსმა კუნქტატორისა[98] და სრულყოფილი მხედართმთავრის წოდება დაიმსახურა."[99] ტაქტიკის მთავარი მიზანი გახლდათ, არ ჩართულიყო ჰანიბალთან გენერალურ ბრძოლაში, მაგრამ ასევე არ მიეცა მისთვის მოსვენების საშუალება. კანეს ბრძოლის გამოკლებით, რომაელთა ძირითადი მოქმედებები ჰანიბალის წინააღმდეგ ასეთი სახის გახლდათ. ფაბიუს მაქსიმუსი ვერ მოესწრო ომის დასრულებას, იგი ძვ.წ. 203 წელს ჰანიბალის იტალიიდან გაცლის შემდეგ, ავად გახდა და გარდაიცვალა.
[100]
სციპიონ აფრიკელი. რომაული ბიუსტი, ძვ.წ. I ს.
ფაბიუს მაქსიმუსთან ერთად, აუცილებელია ვისაუბროთ მარკუს კლავდიუს მარცელუსზე, რომელიც ერთ-ერთი იყო სულ რაღაც, იმ სამი რომაელიდან, რომელსაც უმაღლესი სამხედრო ჯილდო - Spolia opima ჰქონდა მოპოვებული.[101] მარცელუსი პირველი იყო კანეს ბრძოლის შემდეგ, რომელმაც რომაელებს გამარჯვება მოუპოვა, მართალია არც თუ ისე მნიშვნელოვანი, თუმცა ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით, რომს ნებისმიერი სახის გამარჯვება ჰაერივით სჭირდებოდა.[102] ფაბიუს მაქსიმუსი და კლავდიუს მარცელუსი ძველი თაობის, გამოცდილი მეომრები იყვნენ, რომლებმაც ყველაზე მძიმე წუთებში გაუწიეს რომს დახმარება.
ომის დასრულება საკუთარ თავზე ახალგაზრდა თაობამ აიღო. როგორც ზემოთ ვახსენეთ კლავდიუს ნერონმა, მარკუს ლივიუსთან ერთად, მეტავრუსის ბრძოლაში ჰასდრუბალის დამარცხება შეძლო, სადაც ეს უკანასკნელი გმირულად დაეცა. ამით ნერონმა მთავარი დასაყრდენი გამოაცალა ჰანიბალის იტალიურ კამპანიას. გადამწყვეტი როლი კი პუბლიუს კორნელიუს სციპიონის
[103] ვაჟმა, იგივე სახელის მქონე პუბლიუს კორნელიუს სციპიონმა შეასრულა, რისთვისაც საპატიო მეტსახელი „აფრიკელი" შეარქვეს.
[104] სციპიონ აფრიკელი ახალგაზრდა, ენერგიული და სახელის მოხვეჭის მოსურნე მხედართმთვარი იყო, რომელსაც დიდი სამხედრო ნიჭი უმაგრებდა ზურგს. იგი 30 წელზე ცოტა მეტის იყო, როდესაც მეორე პუნიკური ომი ტრიუმფით დაასრულა. სციპიონ აფრიკელი 8 წლის განმავლობაში მხედართმთავარი იყო, მოიპოვა ხუთი დიდი გამარჯვება და არაერთი წარმატებული ალყა აწარმოა. ნებისმიერი სენატორის დამსახურება რესპუბლიკის მიმართ, მასთან შედარებით უმნიშვნელო იყო.
[105]
სციპიონი და ჰანიბალი მეორე პუნიკური ომის მთავარ ფიგურებს წარმოადგენენ, თუმცა, მათი, როგორც მთავარ ოპონენტებად შერაცხვა არ უნდა იყოს მართებული და არც იმაზე მსჯელობა, თუ რომელი უფრო უკეთესი მხედართმთავარი იყო. რეალურად, მათი დაპირისპირება, მხოლოდ ერთხელ შედგა ზამას ველზე (ძვ.წ. 202 წ.), რომელიც სციპიონის გამარჯვებით დამთავრდა. მხოლოდ ამ ბრძოლის მიხედვით რომელიმე მხედართმთავრის უფრო მაღლა დაყენება არსწორად მიმაჩნია, ვინაიდან მათ ერთმანეთის წინააღმდეგ სამხედრო კამპანია არ ჩაუტარებიათ.
დასკვნა
მოცემულ ნაშრომში, განვიხილეთ მეორე პუნიკურ ომში დაპირისპირებულ მხარეებთან დაკავშირებული ყველა ის ასპექტი, რომელთა შეჯამების შედეგად, შეგვიძლია დასკვნის სახით გამოვიტანოთ ის მიზეზები, რომელმაც ომის საწყის ეტაპზე ჰანიბალს წარმატება მოუტანა, ხოლო შემდეგ დაიწყო გარდამტეხი ეტაპი, რასაც საბოლოოდ კართაგენელთა მარცხი მოჰყვა.
ჰანიბალმა ომის საწყის ეტაპზე (ძვ.წ. 218-216 წწ.) ოთხი დიდი გამარჯვება მოიპოვა ბრძოლის ველზე. ამის ერთ-ერთი მიზეზი, შეიძლებ ყოფილიყო მთვარსარდლის ფაქტორი. ჰანიბალი მრავალი წლის განმავლობაში იმყოფებოდა ესპანეთში და იმ მეომრების მხარდამხარ იბრძოდა სხვადასხვა ტომების წინააღმდეგ, რომლებთან ერთადაც ალპები გადმოლახა. რომაელებს საქმე სულ სხვაგვარად ჰქონდათ. პირველ რიგში, როდესაც ყოველწლიურად იცვლებოდა კონსული, რთული იყო არმიასა და მხედართმთავარს შორის ინტეგრირება მომხდარიყო და მეორე, რომაელთა არმია ორად იყო გაყოფილი კონსულებს შორის. ომის საწყის წლებში ხშირი იყო უთანხმოება და კონფლიქტი ორ კონსულს შორის, რითაც ჰანიბალმა მშვენივრად ისარგებლა ტრებიისა და კანეს ბრძოლებში.[106] აღსანიშნავია არმიის ფაქტორიც. ჰანიბალის მრავალ ბრძოლაში გამოწრთობილი, პროფესიონალი მოქირავნეები, რომაელთა საჩქაროდ შეკრებილ მეომრებს დაუპირისპირდნენ, რომელთაგანაც, უმრავლესობას არ ახსოვდა, ქარქაშს, ხმალი, ბოლოს როდის მოაშორეს.
ასეთ ტრიუმფალურ გამარჯვებებს, წესით ომის დამთავრება უნდა გამოეწვია, თუმცა ეს ასე არ მოხდა. მეცნიერთა გარკვეული ნაწილი, ამაში ჰანიბალს ადანაშაულებს, რომელმაც კანეს ბრძოლის შემდეგ არ გაილაშქრა დედაქალაქზე. სხვა კუთხით რომ შევხედოთ, ჰანიბალს რომის აღების არანაირი შანსი არ ჰქონდა. პირველ რიგში, მხედველობაში უნდა მივიღოთ ის ფაქტი, რომ ჰანიბალმა ალპების გადმოლახვისას მრავალი მეომარი დაკარგა.
[107] ასევე, იმ ოთხ ბრძოლაში, რა თქმა უნდა, მხოლოდ რომაელები არ იხოცებოდნენ და პუნების რიგებიც თხელდებოდა. ამას ემატება ის, რომ თუ ომის მსვლელობას მთლიანად გადავხეადვთ, დავინახავთ რომ, რომაელები ნებისმიერი სერიოზული დანაკარგის შემდეგ, თითქოს ფენიქსივით აღდგებოდნენ ფერფლიდან და უმოკლეს დროში ავსებდნენ დაზარალებულ ლეგიონებს. ასეთ ვითარებაში, ჰანიბალის რომზე გალაშქრება, გაუმართებელი და წინდაუხედავი ნაბიჯი იქნებოდა, რაც პუნ მხედართმთავარს არ სჩვეოდა.
მეორე პუნიკურ ომში გარდამტეხი როლი ნამდვილად კვინტუს ფაბიუს მაქსიმუსს ეკუთვნის. იგი მიხვდა თუ როგორ უნდა ემოქმედა ჰანიბალის წინააღმდეგ და გაამართლა კიდეც ამ „უმოქმედობამ", რასაც მაქსიმუსის ტაქტიკა გულისხმობდა. ჰანიბალმა სწრაფი, დამაჯერებელი გამარჯვებების შემდეგაც ვერ შეძლო ომის დასრულება და როდესაც მტერი საერთოდ აღარ ერთვებოდა მასთან ღია ბრძოლაში, სრულ იზოლაციაში აღმოჩნდა იტალიის ტერიტორიაზე, ამას ასევე ემატებოდა კართაგენის სენატში არსებული დაძაბულობა, სადაც ბარკიდების ოპოზიცია, ყველანაირად ცდილობდა ხელი შეეშალა ჰანიბალის, როგორც თანხით ასევე, მეომრებით მომარაგებისთვის. მაქსიმუსის ტაქტიკა, რომელიც შემდეგ, სხვა კონსულებმაც გაითავისეს, ნამდვილად იყო ომის რომაელთა წარმატებით განვითარების მიზეზი. თუმცა, საბოლოო გამარჯვების მისაღწევად, რომაელებს მაინც მოუწიათ ბრძოლა.
ამ ეტაპზე რამდენიმე ფაქტი შეიძლება გამოვყოთ. უპირველეს ყოვლისა, ეს არის სციპიონ აფრიკელის გადასვლა ესპანეთში. რამაც, ჰასდრუბალის გაქცევა გამოიწვია პირენეის ნახევარკუნძულიდან და ესპანეთი, კართაგენელთა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ტერიტორია, საიდანაც ხდებოდა ძირითადი სამხედრო ძალის მობილიზება, რომაელებს ჩაუვარდათ ხელში. მეორე ფაქტორი ნამდვილად კლავდიუსი ნერონი და მარკუს ლივიუსის ერთიანი მოქმედებაა, რომელთაც ესპანეთიდან წამოსულ ჰასდრუბალს, საშუალება არ მისცეს ჰანიბალთან გაერთიანებულიყო. დაბოლოს, სციპიონის შესვლა აფრიკაში და კართაგენის მოკავშირის ნუმიდიელი მეფის სიფაქსის დამარცხება, რომელიც თავისი მოკავშირით - ნუმიდიელი მასინისათი ჩაანაცვლა.
[108]ამით, რომაელებმა კართაგენელებს მნიშვნელოვანი მოკავშირე წაართვეს პუნები სრულიად მარტო, ალყაში აღმოჩდნენ. გადაჭრით ვერავინ იტყვის თუ რა მოხდებოდა ზამასთან, რომ ჰანიბალს გაემარჯვა. თუმცა, ჩემი აზრით ეს ომს მხოლოდ მცირედით გაახანგრძლივებდა, შედეგი კი იგივე იქნებოდა.
საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ ჰანიბალი მის არმიასთან ერთად, ერთ-ერთ ყველაზე რთულ მეტოქეს წარმოადგენდა რომაელთათვის, რადგან ამდენი ხნის განმავლობაში, რომის ისტორიაში, არც ერთი მეტოქე არ გაჩერებულა მათ მიწაზე. ცივილიზებულმა ჰანიბალმა შეძლო და ერთი დროშის ქვეშ მოუყარა თავი სხვადასხვა ბარბაროს ეთნოსებს და ერთიან არმიად აქცია, რომელიც შიშის ზარს სცემდა მთელ რომის რესპუბლიკას. ომის საწყისი წლების შემდეგ, ვერავინ ბედავდა გენერალურ ბრძოლაში მის წინააღმდეგ გასვლას. ეს მხოლოდ სციპიონ აფრიკელმა მოახერხა, ისიც მაშინ, როდესაც ჰანიბალი და მისი არმია, იმის ლანდს წარმოადგენდნენ, რაც ომის დასაწყისში იყვნენ, და გაიმარჯვა კიდეც. და მაინც, ომის დასრულების შემდეგ, როდესაც ბარკიდთა ოპოზიციამ ჰანიბალი აიძულა კართაგენიდან გაქცეულიყო და რეალურად არავითარი ძალა აღარ გააჩნდა, რომაელი ხალხის თვალში, ჰანიბალი ყველაზე სახიფათო პიროვნებად რჩებოდა, მთელ მსოფლიოში.